تفاسیر عرفانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفاسیر عرفانی به
تفاسیر با رویکرد عرفانی
و تاویل باطنی
ظواهر آیات اطلاق می‌شود.
تفاسیر عرفانی با تکیه بر تاویل ظواهر آیات
و اخذ به
باطن نوشته شده‌اند؛ مانند:
۱.
بیان السعادة فی مقامات العبادة ، اثر
سلطان محمد بن محمد جنابذی (گنابادی) (سلطان علیشاه) (م ۱۳۲۷ ق)،
مفسر با تمسک به شمار اندکی از
روایات اهل بیت علیه‌السّلام بیشتر به مسائل عرفانی پرداخته است.
۲.
رحمة من الرحمان فی تفسیر و اشارات القرآن (
تفسیر ابن عربی) اثر ابوبکر محمد بن علی بن محمد، معروف به
محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ق). این
تفسیر از آثار
و تالیفات ابن عربی گردآوری شده
و در واقع
تفسیر ملا عبدالرزاق کاشانی است.
۳.
تفسیر عاملی به زبان فارسی، اثر
ابراهیم موثق عاملی معروف به موثق، در هشت جلد به همت کتابخانه صدوق چاپ شده است. نویسنده با تبیین نظریات
و اشارات عرفا، به کتاب خود جنبه تحلیلی داده است.
۴.
غرائب القرآن و رغائب الفرقان معروف به «
تفسیر نیشابوری»، به قلم
نظام الدین حسین قمی نیشابوری معروف به نظام نیشابوری
و نظام اعرج (م حدود ۷۳۰ ق)، به
زبان عربی ، ده جلد.
۵.
تفسیر کشف الاسرار و عدة الابرار معروف به
تفسیر خواجه عبدالله انصاری ، به زبان فارسی، نوشته ابوالفضل رشیدالدین میبدی (۳۹۶ - ۴۸۱ق) در ده جلد. در این
تفسیر، در کنار مباحث ادبی، فقهی
و تاریخی، آیات بر مذاق عرفا ترجمه
و تاویل شده است.
۶.
تفسیر تستری ، تالیف ابو محمد
سهل بن عبدالله تستری (۲۰۰ - ۲۸۳ق)
۷.
حقائق التفسیر تالیف
ابوعبدالرحمان سلمی (۳۳۰ - ۴۱۲ق).
۸.
لطائف الاشارات تالیف ابو القاسم عبدالکریم بن هوازن قشیری (م ۴۶۵ ق).
مهم‌ترین گرایش
و رویکرد
تفسیری امام خمینی، رویکرد عرفانی است که در بیشتر موارد که یک سوره کامل از
قرآن را
تفسیر می‌نمایند مشهود است ازجمله سوره مبارکه فاتحةالکتاب، که سرشار از نکته‌های عرفانی، اخلاقی
و تربیتی است همچنین در
تفسیر سوره‌های مبارکه «توحید»
و «قدر» در آثاری همچون
سرّ الصلاة و آداب الصلاة بر اساس مبانی عرفانی تالیف شده است. امام خمینی در تفسیرهای خود افزون بر برداشت‌های عرفانی از ذوق اهل معرفت نیز در
تفسیر آیات بهره برده است.
چنانچه ایشان در
تفسیر بسم‌الله در آغاز سوره حمد با بیان وجوه
و احتمالات متعددی از اهل ادب به روش عرفانی این آیه را
تفسیر می‌کند.
ایشان در
تفسیر «بسم‌الله» با استناد به روایتی
و با رویکرد عرفانی معتقد است سالک باید متحقق به مقام اسم الله شود
و از حجاب انیت
و انانیت خارج شود.
همچنین امام خمینی در
تفسیر آیه
(وَمَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِرًا اِلَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ اَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ)باتوجه‌بهه مبانی عرفانی خود از جمله وضع الفاظ برای معانی عام
و مطلقه، در معانی الفاظ «بیت»، «هجرت»
و «موت» قائل به نوعی توسعه معنایی
و مفهومی شده‌اند به این معنا که «بیت» را از خانه طبیعی به نفس انسان، «هجرت» را از هجرت ظاهری
و هجرت باطنی
و «موت» مادی را به موت معنوی تعمیم
و تفسیر کرده‌اند.
در این روش گاهی امام خمینی از تطبیق استفاده می‌کند؛ یعنی پیام‌ها
و اشارات عرفانی، با حالات
و شرایط روحی
و معنوی سالک تطبیق داده می‌شود به اعتقاد امام خمینی نکات موجود در داستان‌های انبیای الهی نه‌تنها بر اعمال
سالک، بلکه بر اندیشه، معارف
و احوال
قلوب او نیز باید بازتاب یابد تا به حقیقت
قرآن متحقق گردد،
و در این صورت است که
قرآن میزان تشخیص سعادت
و شقاوت سالک
و استقامت
و اعواج او خواهد بود. ایشان در
تفسیر بسم‌الله
و قل هو الله احد، حالات سالک را بر آیه منطبق می‌داند که لازم است سالک در هر یک از مقامات، با رها کردن تعینات اسمائی
و صفاتی
و استهلاک در هر یک از این مقامات، به قرائت آیه بپردازد چنان‌که در قصه حضرت ابراهیم در مورد بیزاری او از ستاره‌پرستی، ماه‌پرستی
و خورشیدپرستی، به اصلاح نفس سالک
و ترک خودپرستی وی
تفسیر می‌کند.
مفسران عرفانی .
•
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله«تفاسیر عرفانی». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم
و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
