تزاحم ملاکی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تزاحم ملاکی به تنافی دو ملاکِ موجود در یک موضوع، در مقام
تشریع اطلاق می‌شود.
تزاحم ملاکی، مقابل
تزاحم امتثالی و
تزاحم حفظی ، و به معنای تنافی میان دو مقتضیِ موجود در یک موضوع، در
عالم جعل و تشریع است؛ به این معنا که گاهی یک فعل دارای دو حیثیت است، از یک جهت دارای مصلحتی است که موجب محبوبیت فعل نزد مولا، و مقتضی امر به ایجاد آن است، و از جهت دیگر، دارای مفسده‌ای است که موجب مبغوضیت فعل نزد مولا، و مقتضی
نهی از انجام آن است؛ در چنین صورتی، بین دو مقتضی،
تنافی و
تزاحم پیش می‌آید، که به آن «تزاحم ملاکی» می‌گویند؛ برای مثال، از طرفی،
شرب خمر ، از آن رو که دارای
مفسده است، مبغوض مولا است، و از طرف دیگر، به دلیل برخی منافع، دارای
مصلحت و مقتضی محبوبیت و مطلوبیت است، و از آن جا که
ملاک مبغوضیت (مفسده موجود در شُرب خمر) غالب است، در تزاحم بین این دو ملاک، جانب مفسده رعایت گردیده و از شرب خمر نهی شده است.
در کتاب «
بحوث فی علم الاصول » آمده است:
«التزاحم الملاکی و هو فیما اذا افترض وجود ملاکین فی موضوع واحد احدهما یقتضی محبوبیته و الاخر یقتضی ما ینافیها و یضادها کالمبغوضیة مثلا، فیقع التزاحم الملاکی بمعنی انه یستحیل ان یؤثّر کل منهما فی مقتضاهما لمکان التضاد بینهما و من خصائص هذا التزاحم انه لا یکون الا فی موضوع واحد و الا لم یکن هناک اجتماع الضدین، فلو کان کل من الملاکین فی موضوع او حیثیة تقییدیة غیر موضوع الآخر فلا محذور فی تاثیرهما معا فی ایجاد الطلب و البغض...».
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۰۷، برگرفته از مقاله «تزاحم ملاکی».
