تزاحم امتثالی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تزاحم امتثالی به تنافی میان دو یا چند حکم فعلی در مقام امتثال می گویند.
تزاحم امتثالی، مقابل
تزاحم ملاکی و
تزاحم حفظی ، و به معنای تنافی میان دو یا چند
حکم فعلی در مقام
امتثال است؛ یعنی علت تنافی و
تزاحم ، عجز و ناتوانی
مکلف از انجام متعلق آن
احکام در یک زمان است؛ پس تزاحم امتثالی در جایی است که مکلف در یک زمان با دو
تکلیف فعلی رو به رو شود و نتواند آن دو را امتثال کند.
مثل:
وجوب نجات دادن دو نفر که در یک زمان در حال
غرق شدن هستند، در حالی که مکلف فقط توانایی نجات یکی از آن دو را دارد.
تزاحم امتثالی همان
تزاحم اصطلاحی است که از ابتکارات مرحوم «
میرزای قمی» می‌باشد.
در کتاب «
بحوث فی علم الاصول» آمده است:
«التزاحم الامتثالی و هو ما اذا کان الملاکان فی موضوعین و فعلین الا انه للتضاد بینهما لا یمکن الجمع فی مقام الامتثال فهذا التزاحم انما هو فی مرحلة الامتثال الناشی من ضیق القدرة علی الجمع و القدرة تکون دخیلة فی التحریک و الامر».
بین تزاحم ملاکی و تزاحم امتثالی دو فرق وجود دارد:
۱. در تزاحم امتثالی، دو حکم متزاحم، در مقام
جعل با یک دیگر
تنافی و
تضاد ندارند و فقط در مقام امتثال با هم تنافی دارند؛ در نتیجه،
تعارض و تکاذبی میان آن دو دلیل نیست؛ به خلاف تزاحم ملاکی که تنافی و تضاد بین دو
حکم در مقام جعل است، به گونه‌ای که اجتماع آن دو در موضوع واحد محال است؛
۲. در تزاحم امتثالی، به عنایت
شارع در راهنمایی مکلف نسبت به این که کدام را انجام داده و کدام را ترک کند، نیازی نیست، بلکه خود مکلف آزاد است اهم را بر مهم ترجیح دهد یا در جایی که مساوی هستند یکی را برگزیند؛ اما در
تزاحم ملاکی ، مکلف اختیاری ندارد و بر مولا است که عنایت خود را شامل حال
عبد نماید و حکمی را که ملاک آن قوی تر است، ترجیح دهد، زیرا تشخیص مقتضی و ملاک حکم با مولا است و از قدرت
مکلف خارج است.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۳۰۵، برگرفته از مقاله «تزاحم امتثالی».
