ترکستان‌نامه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ترکستان نامه» یا «ترکستان در عهد هجوم مغول»، اثر واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد (۱۸۶۹- ۱۹۳۱ م) و ترجمه کریم کشاورز،
تاریخ هفت صد ساله
ترکستان را از
زمان حضور اعراب
مسلمان تا پایان استیلای مغولان، به تفصیل یاد و معرفی نموده است.
کتاب که از دو جلد تشکیل شده است، شامل مقدمه و متن می‌باشد که متن آن، شامل پنج فصل است و عصر نوینی را (در تاریخ آسیای میانه و تا حدی ایران) می‌گشاید.
فهرست محتویات جلد اول:
در جلد اول، پس از یادداشت مترجم و فهرست، شرح زندگانی آکادمیسین بارتولد (از پطروشفسکی)، مقدمه چاپ دوم متن روسی (از پطروشفسکی) و مقدمه مؤلف بر چاپ اول روسی در سال ۱۹۰۰ ذکر شده، سپس متون و منابع شامل عهد پیش از مغول (متن‌های فارسی و عربی که از منابع کار بارتولد بوده است، مورد ارزیابی و نقد قرار می‌گیرد)، بررسی آثار دوران هجوم مغول و پس از آن و کتاب‌های کمکی. اینها همه پیش از متن کتاب درج شده است.
در ادامه، دو فصل از فصول پنج گانه متن کتاب، در این جلد ذکر می‌شود:
تحقیقی که در این فصل آمده است خود شاه کاری است از تحقیقات جغرافیایی. اتکا به منابع دست اول، قدرت استنباط و شیوه تحلیل، امکان طرح و بررسی مبحثی را به بارتولد داده است که در کمتر اثری از نوشته‌های محققانه دانشمندان نظیری برای آن می‌توان یافت.
در این فصل، از وضع زندگی مردم
ما وراء النهر و شیوه ی حکومت و نظام طبقاتی آنان به تفصیل سخن می‌رود، از اخبار مربوط به جریان فتوحات
اعراب گفت وگو می‌شود و روش
حکومت تازیان و حکمرانان آنان بر منطقه‌های گشوده تحلیل می‌گردد و از پیدایش نهضت‌ها و قیام‌ها سخن به میان می‌آید.
البته این، رئوس مطالب است که یاد کرده‌ام و گرنه در مطاوی هر یک از این فصول، مباحث دقیق و باریکی مطرح می‌شود که ویژگی کار پرارزش بارتولد را مسجل می‌سازد، همچون رواج
سکه و آثار اجتماعی مترتب بر آن و یا چگونگی تدابیر
یعقوب لیث در حصول حکومتی مستقر و مصادره اموال توان گران و نرمش برادر او عمرو و اظهار تمکین نسبت به خلیفه و دست درازی به ما وراء النهر و قلمرو سامانیان که موجب نابودی وی گردید و توضیح مقدمات حکومت سامانی و مناسبات سیاسی سامانیان و ترکان و...
محتوای جلد دوم که سه فصل دیگر از فصول پنج گانه می‌باشد، بعد از فهرست محتویات، به قرار ذیل می‌باشد:
پس از ذکر مقدمات مبسوط در باب این حکومت‌ها، فصل سوم، با این نتیجه گیری به پایان می‌رسد: «بدین طریق سازمان سیاسی شرقی اسلامی که به دست عباسیان ایجاد شده و در زمان طاهریان و سامانیان تکامل یافته بود، اکنون دچار پاشیدگی و فساد کامل گشته بوده، اهمیت دستگاه اداری بالکل سلب گردیده بود... محمد به هیچ یک از عناصر دستگاه دولت و هیچ طبقه‌ای از اهالی نمی‌توانست تکیه کند نتیجه مبارزه میان چنین دولتی با نیروهای تازه نفس صحرانشینان که در آن زمان به وسیله ی یکی از داهی‌ترین سازمان دهندگان همه قرون و اعصار متحد شده بودند، معلوم و قابل درک است.
جریان پیدایش امپراطوری صحرانشینی چنگیزخان و ویژگی‌های ساختمان آن، مورد بحث این فصل است و در همین بخش، نشان داده می‌شود که سطح فرهنگ و تمدن مغولان
چنگیز خان مسلما از قبایل همانندش هم فروتر بوده است... و نمایندگان فرهنگ و تمدن در دربار
چنگیز خان... بازرگانان مسلمانان بوده‌اند... و بالاخره استعداد عظیم
چنگیز خان در سازمان امور، جالب منتهای توجه است.
این فصل، نخستین بار است که از روی دست نوشته بارتولد که در بایگانی فرهنگستان علوم
شوروی محفوظ بوده است، منتشر می‌شود.
این فصل، در دست نوشته مزبور، عنوان ندارد و با کلمات «اوکتای قاآن، در زمان حیات پدر...» آغاز می‌گردد. سخن با گزینش اوکتای از طرف پدر و دلایل برتری او بر برادران دیگر، جوچی و تولوی
خان، شروع می‌شود و از حوادثی که در طول این
حکومت بر ترکستان رفته است و عصیان‌هایی که روی داده است، یاد می‌گردد.
کتاب، با یک ذیل، با عنوان «تواریخ وقایع» که سال شماری دقیق است از حادثه‌ها و اتفاقات بزرگ و دو ضمیمه، شامل رئوس مطالب رساله پایان تحصیل تحت عنوان «ترکستان در زمان هجوم مغولان» و سخن رانی پیش از
دفاع از رساله پایان تحصیل و یک فهرست کامل به پایان می‌رسد.
نکته اساسی و آخرین، آن است که کتاب، با نثری به غایت فصیح و روان و منسجم به فارسی ترجمه شده است.
نقد و بررسی و معرفی آثار تاریخی- جغرافیایی و نیز توصیف بلاد که در مقدمه مفصلی توسط مؤلف بیان گردیده، نشان دهنده مهارت و تسلط مؤلف بر کم و کیف منابع و مآخذ است.
آنچه که بر اهمیت و وزانت علمی کتاب افزوده، ابتکار و خلاقیت بارتولد است در نحوه تدوین کتاب و ابداعاتی که در این زمینه ارائه داده است؛ از آن جمله ابتکار وی در تبیین مآخذ و روش کار که شاید در آن
زمان تازگی داشته است.
در پایان کتاب، فهارسی از قبیل فهرست عام، اشخاص، اماکن، دودمان‌ها و قبایل و فرقه‌ها، کتب و مقالات و سپس توضیح بعضی از اختصارات روسی و لاتینی ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
