• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ترور شاه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ پس از بازگشت محمدرضا شاه از مسافرت اروپا، در مراسم جشن دانشگاه، در ورودی دانشکده حقوق، ترور شد. ضارب ناصر فخر‌آرائی، خبرنگار روزنامۀ «پرچم اسلام» بوده است، که هویت او هنوز روشن نشده است.


دلایل ترور شاه را به چند دسته می‌توان تقسیم کرد.

۱.۱ - افزایش اختیارات شاه

شاه در روز ۲۷ تیر ۱۳۲۷ سفری شش هفته‌ای به اروپا داشت که دو هفته از این مدت را در انگلستان سپری کرد. مهم‌ترین انگیزۀ شاه از مسافرت لندن، جلب موافقت مقامات انگلیسی با افزایش «اختیارات قانونی» او بود که تلاش می‌کرد با تجدید نظر در قانون اساسی کشور به این مقصود دست یابد. در لندن به طور تلویحی با درخواست شاه موافقت شد؛ اما به وی گفتند پیش از تشکیل مجلس مؤسسان، هیچ‌گونه اقدام عجولانه‌ای در این‌باره انجام ندهد.
[۱] ایمن‌آبادی، ساسان، از ترور شاه تا ترور سپهبد رزم آرا، ص۱۵، انتشارات خجسته، ۱۳۸۲ ش، چاپ اول.

مسافرت شاه به لندن که بلافاصله پس از نخست‌وزیری عبدالحسین هژیر انجام گرفت، باعث بیشتر شدن سوء‌ظن آمریکایی‌ها و فعالیت‌های محرمانۀ سازمان امنیت آمریکا (CIA) در ایران شد.
[۲] قنات‌آبادی، شمس، سیری در نهضت ملی‌شدن نفت، تهران، ص۴۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۷ ش.
هژیر امیدوار بود با گنجانیدن طرح مخالفت با تقسیم فسلطین در برنامۀ دولت، اجباری کردن رعایت «روزه‌داری» و محدودیت فروش مواد غذایی و مشروبات الکلی در ماه رمضان و طرح تسهیل زیارت حج، از شدت مخالفت‌ها و دشمنی‌های محافل سیاسی - مذهبی علیه خود بکاهد.
[۳] قنات‌آبادی، شمس، سیری در نهضت ملی‌شدن نفت، تهران، ص۱۰۶ – ۱۰۸، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۷ ش.

دیری نپایید که همۀ این تدابیر بی‌اثر بودن خود را نشان داد و آن، زمانی بود که شاه، موسی نوری اسفندیاری، وزیر خارجه وقت را در ۱۳ آبان ۱۳۲۷ برای چگونگی تشکیل «مجلس مؤسسان» و تغییر برخی از اصول قانون اساسی به دیدار ارنست بوین (وزیر خارجه انگلستان) فرستاد. هنگامی که این خبر، روز بعد، از رادیو لندن پخش شد، موجی از نارضایتی و اعتراض را در محافل سیاسی ایران برانگیخت. سفیر آمریکا در ایران، همان روز به دیدار شاه رفت و نظر نامساعدِ دولت متبوع خود را از تغییر قانون اساسی و افزایش اقتدار شاه به وی اعلام کرد.
[۴] ایمن‌آبادی، ساسان، از ترور شاه تا ترور سپهبد رزم آرا، ص۱۸۱، انتشارات خجسته، ۱۳۸۲ ش، چاپ اول.


۱.۲ - مسئلۀ نفت

یک روز پس از دیدار سفیر ایالات متحده با شاه، هژیر مجبور به استعفا شد و محمد ساعد، برای تشکیل کابینۀ جدید ماموریت یافت. علت استعفای وی، رسیدن به تفاهمی تازه با شرکت نفت انگلیس و ایران بود؛
[۵] کاتوزیان، همایون، محدم، علی، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ص۸۲، ترجمه فرزانه طاهری، تهران، نشر حرکت، ۱۳۷۲ ش.
زیرا انگلیسی‌ها به روشنی دریافتند که هر چه بیشتر در ابقای هژیر اصرار ورزند، فاصله بیشتری تا تحقق نقشه‌های خود ایجاد خواهند کرد؛ بنابراین ساعد را برگزیدند تا فشار مخالفان به مرور کاهش یابد؛ چون یقین داشتند، هر قدر رئیس دولت، قوی‌تر و قاطع‌تر باشد، شدت اختلاف بیشتر خواهد شد؛ چه بسا در این صورت، دیگر تقدیم لایحه تجدید نظر در قرارداد نفت، ناممکن می‌شد؛
[۶] آرامش، احمد، خاطرات سیاسی احمد آرامش، ص۳۰۰، تهران، نشر جی، ۱۳۶۹ ش.
[۷] ایمن‌آبادی، ساسان، از ترور شاه تا ترور سپهبد رزم آرا، ص۱۹، انتشارات خجسته، ۱۳۸۲ ش، چاپ اول.
اما سرانجام، مجلس به دولت، رای سکوت داد.
[۸] مکی، حسین، نفت و نطق مکی، ج۲، ص۱۰۸ - ۱۱۲، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۷ ش.

به دنبال درگیری‌های لفظی نمایندگان در مجلس، افکار عمومی به اعتراض برخاست. آیت‌الله کاشانی اعلامیه شدیدی، ضد شرکت نفت انگلیس و ایران صادر کرد و خواهان الغای امتیاز آن شد.
[۹] مکی، حسین، نفت و نطق مکی، ج۲، ص۱۰۸ - ۱۱۲، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۷ ش.
[۱۰] مکی، حسین، خاطرات سیاسی حسین مکی، ص۱۶۴، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۸ ش.
همچنین یازده نفر از نمایندگان، طرحی تهیه و به ریاست مجلس، تقدیم، و ضمن آن اعلام کردند که «مجلس شورای ملی ایران، قرارداد ادعایی نفت جنوب را به رسمیت نمی‌شناسد و آن را کان لم یکن می‌داند.»
[۱۱] مکی، حسین، خاطرات سیاسی حسین مکی، ص۱۶۲، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۸ ش.

روز قبل از ترور شاه نیز، عده‌ای از دانشجویان، کلاس‌ها را ترک و به سوی میدان بهارستان حرکت کردند و پس از پیوستن به دانشجویان دانشسرای عالی به سخنرانی، تظاهرات و صدور قطع‌نامه علیه شرکت نفت پرداختند.
[۱۲] خامه‌ای، انور، از انشعاب تا کودتا، ص۱۴۸-۱۴۹، تهران، انتشارات هفته، ۱۳۶۳ ش.


پس از بازگشت محمدرضا شاه از مسافرت اروپا، دستورهایی دربارۀ اصلاح امور کشور توسط شاه داده شد؛ ولی متاسفانه حکومت وقت در گوش خود پنبه گذاشته بود. ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ نیز مانند سال‌های گذشته، محمدرضا شاه پهلوی برای شرکت در جشن دانشگاه از کاخ سلطنتی حرکت کرد؛ هنگامی که به طرف پله‌های ورودی دانشکده حقوق رسید، ناگهان صدای تیراندازی بلند شد. گلوله به لب بالای شاه خورد و شاه بی‌درنگ، سر خود را پایین آورد.
[۱۳] شاهید، جعفر، دودمان پهلوی، تاریخ و شرح حال هفتاد ساله خاندان سلطنتی، ص۲۴۷، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۸ش.
ضارب، اسلحه به دست، ایستاده بود و پنج تیر شلیک کرد که یکی از تیرها نیز به پشت شاه اصابت کرد. ضارب پس از شلیک پنج تیر، اسلحه را به طرف شاه پرتاب کرد.
[۱۴] شاهید، جعفر، دودمان پهلوی، تاریخ و شرح حال هفتاد ساله خاندان سلطنتی، ص۲۴۹، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۸ش.
سربازهای گارد، چند تیر به طرف ضارب شلیک کردند و او را کشتند. پس از بررسی محتویات جیب ضارب، مشخص شد که وی «ناصر فخر‌آرائی» خبرنگار روزنامۀ «پرچم اسلام» بوده است.
[۱۵] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۱۷۵، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش، چاپ دوم.
شاه نیز به بیمارستان منتقل شد و با چند بخیه، حالش رو به بهبودی رفت.
[۱۶] شاهید، جعفر، دودمان پهلوی، تاریخ و شرح حال هفتاد ساله خاندان سلطنتی، ص۲۵۰، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۸ش.


با آنکه می‌توان انبوهی از اسناد، مدارک، نقل قول‌ها و اظهار نظرهای متفاوت و ضد و نقیض دربارۀ ترور شاه در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ یافت و ارائه کرد؛ اما هنوز، واقعیت ترور و هویت ناصر فخرآرائی روشن نشده است.
[۱۷] بیگدلی، علی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران، ج۲، ص۶۷۸، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۷ ش، چاپ اول.

کیانوری نوشته است: «مجلس شورای ملی، قرارداد ادعایی "نفت جنوب" را به رسمیت می‌شناسد. این طرح که در مجلس هم قرائت شد به امضای ۱۲ نفر رسیده بود و فقط، سه امضا باقی داشت تا مطرح شود. ترور شاه در ۱۵ بهمن در دانشگاه، بهانه‌ای به دست داد تا بلافاصله حکومت نظامی اعلام کنند و قزاق‌بازی درآوردند. جراید را توقیف، احزاب را تعطیل، عده زیادی را دستگیر و زندانی و آیت‌الله کاشانی را تبعید کردند و محیط رعب و وحشت و خفقان به وجود آوردند تا هیچ‌کس را یارای نفس کشیدن نماند.
[۱۸] کیانوری، نورالدین، نکاتی از تاریخ حزب توده ایران، ص۲۵، تهران، انتشارات حزب توده ایران، ۱۳۵۹ ش، چاپ دوم.
حزب توده ایران از جمله سازمان‌های سیاسی بود که تصور می‌شد، در این ترور نقش داشته است.»
[۱۹] کیانوری، نورالدین، خاطرات کیانوری، ، تهران، انتشارات اطلاعات.
[۲۰] طبری، احسان، کژراهه، ص۸۴-۸۵، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۶ ش.


این فرض هم وجود دارد که ترور شاه با اشاره، موافقت یا رضایت سرلشکر رزم‌آرا صورت گرفته باشد؛ حتی نوشته‌اند که رزم آرا با اصرار، کارت خبرنگاریِ روزنامۀ پرچم اسلام را برای فخرآرائی گرفته بود. رزم آرا دو هدف را دنبال می‌کرد: اولاً: اگر فخرآرائی موفق نمی‌شد، کار او بهانه خوبی برای دولت فراهم می‌کرد تا اشخاص و گروه‌های مخالف را پاک‌سازی کند؛ ثانیاً: اگر موفق می‌شد، آن وقت، مرد مقتدری چون رزم‌آرا، شانس اول جانشینی بود.
[۲۱] بیگدلی، علی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران، ج۲، ص۶۷۹، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۷ ش، چاپ اول.

حسین فردوست، این واقعه را این‌گونه نقل می‌کند: «ترور به آیت‌الله کاشانی و حزب توده منتسب شد؛ ولی شک و تردید نسبت به رزم‌آرا هم وجود داشت....شایعاتی درباره رابطه رزم‌آرا با برخی سران حزب توده در قضیه ترور محمدرضا نیز وجود داشت، بعدها که خود رزم آرا ترور شد، رئیس اطلاعات ستاد ارتش (مبصّر) دفتر خاطرات او را در جستجوی خانه‌اش پیدا کرد که مطالب جالبی درباره ۱۵ بهمن در آن یافته بود که با من در میان گذاشت. سخنان مبصر برای من کافی بود که مطمئن شوم در خاطرات رزم‌آرا دلایلی بر نقش وی در ترور وجود داشته است....بدون تردید اگر ترور موفق می‌شد، رزم‌آرا با در اختیار داشتن ارتش و نیروهای نظامی، حاکم مطلق ایران می‌شد و در آن خانه، محمدرضا جانشینی نداشت.»
[۲۲] فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۱۶۵- ۱۶۷، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۳ ش.


از آنجایی که چند روز قبل از این تیراندازی، آیت‌الله کاشانی، اعلامیۀ شدیداللحنی علیه انگلیس صادر کرده بود و رژیم شاه از این عمل ایشان ناخشنود بود، منزل کاشانی محاصره شد و آیت‌الله کاشانی را با ضرب و شتم دستگیر و به سوی قلعه فلک‌الافلاک خرم آباد و سپس به لبنان تبعید کردند. همچنین برای اینکه مقاومت دیگری پیدا نشود، حکومت نظامی برقرار شد.
[۲۳] مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۱۷۵، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش، چاپ دوم.
[۲۴] مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۷۹ ش.

تحقیقات ماموران دربارۀ ضارب به مرحلۀ نهایی رسید و فعالیت تجزیه‌طلبانۀ حزب توده، از بدو تشکیل تا آن تاریخ، مطالعه و معلوم شد که حزب توده با انجام این نقشه می‌خواست، نقشۀ استعمار ایران را عملی سازد؛ از این‌رو پس از آنکه جریان به استحضار مجلس شورای ملی رسید، عموم نمایندگان از این حادثه اظهار تاسف کرده، تصویب کردند حزب توده در سراسر کشور منحل شود؛ بدین ترتیب حزب توده ـ که در عرض هفت سال، فعالیت و کوشش عجیبی در تجزیه کشور و تیرگی روابط ایران با همسایگان جنوبی و شمالی انجام داد ـ منحل شد و عده‌ای از سرانش، خود را مخفی کردند و گروهی به زندان افتادند.
[۲۵] شاهید، جعفر، دودمان پهلوی، تاریخ و شرح حال هفتاد ساله خاندان سلطنتی، ص۲۵۰، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۸ش.
[۲۶] کیانوری، خاطرات کیانوری، ص۱۸۰، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۲ ش.
[۲۷] زهیری، علیرضا، عصر پهلوی به روایت اسناد، ص۱۳۹، قم، نشر معارف، ۱۳۷۹ ش، سند شماره ۱۰۲


۱. ↑ ایمن‌آبادی، ساسان، از ترور شاه تا ترور سپهبد رزم آرا، ص۱۵، انتشارات خجسته، ۱۳۸۲ ش، چاپ اول.
۲. ↑ قنات‌آبادی، شمس، سیری در نهضت ملی‌شدن نفت، تهران، ص۴۷، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۷ ش.
۳. ↑ قنات‌آبادی، شمس، سیری در نهضت ملی‌شدن نفت، تهران، ص۱۰۶ – ۱۰۸، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۷ ش.
۴. ↑ ایمن‌آبادی، ساسان، از ترور شاه تا ترور سپهبد رزم آرا، ص۱۸۱، انتشارات خجسته، ۱۳۸۲ ش، چاپ اول.
۵. ↑ کاتوزیان، همایون، محدم، علی، مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران، ص۸۲، ترجمه فرزانه طاهری، تهران، نشر حرکت، ۱۳۷۲ ش.
۶. ↑ آرامش، احمد، خاطرات سیاسی احمد آرامش، ص۳۰۰، تهران، نشر جی، ۱۳۶۹ ش.
۷. ↑ ایمن‌آبادی، ساسان، از ترور شاه تا ترور سپهبد رزم آرا، ص۱۹، انتشارات خجسته، ۱۳۸۲ ش، چاپ اول.
۸. ↑ مکی، حسین، نفت و نطق مکی، ج۲، ص۱۰۸ - ۱۱۲، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۷ ش.
۹. ↑ مکی، حسین، نفت و نطق مکی، ج۲، ص۱۰۸ - ۱۱۲، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۷ ش.
۱۰. ↑ مکی، حسین، خاطرات سیاسی حسین مکی، ص۱۶۴، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۸ ش.
۱۱. ↑ مکی، حسین، خاطرات سیاسی حسین مکی، ص۱۶۲، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۶۸ ش.
۱۲. ↑ خامه‌ای، انور، از انشعاب تا کودتا، ص۱۴۸-۱۴۹، تهران، انتشارات هفته، ۱۳۶۳ ش.
۱۳. ↑ شاهید، جعفر، دودمان پهلوی، تاریخ و شرح حال هفتاد ساله خاندان سلطنتی، ص۲۴۷، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۸ش.
۱۴. ↑ شاهید، جعفر، دودمان پهلوی، تاریخ و شرح حال هفتاد ساله خاندان سلطنتی، ص۲۴۹، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۸ش.
۱۵. ↑ مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۱۷۵، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش، چاپ دوم.
۱۶. ↑ شاهید، جعفر، دودمان پهلوی، تاریخ و شرح حال هفتاد ساله خاندان سلطنتی، ص۲۵۰، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۸ش.
۱۷. ↑ بیگدلی، علی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران، ج۲، ص۶۷۸، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۷ ش، چاپ اول.
۱۸. ↑ کیانوری، نورالدین، نکاتی از تاریخ حزب توده ایران، ص۲۵، تهران، انتشارات حزب توده ایران، ۱۳۵۹ ش، چاپ دوم.
۱۹. ↑ کیانوری، نورالدین، خاطرات کیانوری، ، تهران، انتشارات اطلاعات.
۲۰. ↑ طبری، احسان، کژراهه، ص۸۴-۸۵، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۶ ش.
۲۱. ↑ بیگدلی، علی، ترورهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران، ج۲، ص۶۷۹، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۷ ش، چاپ اول.
۲۲. ↑ فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۱۶۵- ۱۶۷، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۳ ش.
۲۳. ↑ مدنی، سید جلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۱۷۵، تهران، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش، چاپ دوم.
۲۴. ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۷۹ ش.
۲۵. ↑ شاهید، جعفر، دودمان پهلوی، تاریخ و شرح حال هفتاد ساله خاندان سلطنتی، ص۲۵۰، شرکت سهامی چاپ، ۱۳۲۸ش.
۲۶. ↑ کیانوری، خاطرات کیانوری، ص۱۸۰، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۲ ش.
۲۷. ↑ زهیری، علیرضا، عصر پهلوی به روایت اسناد، ص۱۳۹، قم، نشر معارف، ۱۳۷۹ ش، سند شماره ۱۰۲


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ترور شاه در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ ش»، تاریخ بازیابی ۹۵/۶/۰۸.    

رده‌های این صفحه : مقالات پژوهه
جعبه ابزار