تره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَره (فارسی میانه تَرَّگ)، نام دو
گیاه خوراکی از جنس آلیوم از تیره سیریان است اما بیشتر گیاه شناسان آلیوم را از تیره سوسنیان می‌دانند،
اما وندلبو تیره سیریان را از سوسنیان جدا کرده است.
این گیاه از گونه آمپلوپراسم است و در ایران با نام‌های گوناگونی شناخته می‌شود، مثلاً، گَنْدَنا/ گَنْدَنَه در خراسان، کوَر/ کوَرگ در مناطق کردنشین و کوار در
گیلان .
تا ۱۳۷۳ ش تره معمولی ایرانی را زیرْگونه آ. آمپلوپراسم ایرانیکم می‌دانستند،
اما در این سال، موسوی و کاشی پس از مقایسه تره معمولی ایرانی با آ. آ. ایرانیکم، تره معمولی ایرانی را زیرگونه ای جدید یعنی آ. آ. پرسیکم معرفی کردند.
این گیاه، به صورت خام یا پخته، استفاده خوراکی داشته و دارد، مثلاً در کوکو، جوشپره (نوعی آش)، سبزی پلو، ترش/ تورش تره و شیرین تره (دو غذای گیلانی، در نوعی از شیرین تره تنها سبزی مورد استفاده تره است)، قورمه سبزی و آش رشته.
در عربی کرّاث گفته می‌شود. این گیاه را از قدیم می‌شناخته اند. پزشکان
دوره اسلامی انواع گوناگون و خواص دارویی آن را ذکر کرده اند. دیوسکوریدس (سده اول میلادی) که آثارش مهمترین منبع دانشمندان دوره اسلامی درباره گیاهان دارویی است، از کرّاث شامی (معادل فراسن قافالوطن یونانی) و کرّاث نبطی نام برده است
جالینوس و به تبع او، اسحاق بن سلیمان اسرائیلی (متوفی ۳۲۵)
و
ابوریحان بیرونی (متوفی ۴۴۰)
و حکیم مؤمن (متوفی ۱۰۸۰)
و عقیلی علوی شیرازی (اواخر قرن دوازدهم)
، دو گونه برّی (وحشی، صحرایی) و بُستانی (مزروع) کرّاث را ذکر کرده اند.
کرّاث نبطی را همان بستانی و کرّاث البقل/ کرّاث المائدة، و کرّاث شامی را از گونه های بستانی دانسته اند
رازی (متوفی ۳۱۳)،
به نقل از دیوسکوریدس ولی متفاوت با ترجمه عربی کتاب دیوسکوریدس، قائل به سه نوع کرّاث، بستانی و نبطی و کرّاث الکرم، شده و به نقل از جالینوس، کرّاث برّی را ذکر کرده است.
ابن سینا (متوفی ۴۲۸) نیز به نقل از دیوسکوریدس، متفاوت با ترجمه عربی کتاب او و آنچه رازی نقل کرده، سه نوع شامی و نبطی و برّی (قُرْط) را نام برده است.
ابن عوّام (قرن ششم)
سه نوع بستانی (شامی) و نبطی و برّی، ابن بیطار (متوفی ۶۴۶) سه نوع شامی و نبطی و کرّاث الکرم،
انطاکی (متوفی ۱۰۰۸)
سه نوع شامی و نبطی و قرط (در مصر: کرّاث المائدة)، غافقی (متوفی ح۵۶۰)
چهار نوعِ نبطی و کوهیان و کلْیکان/ کیلَکان و سلابس، و ابن میمون (متوفی ۶۰۰)
نیز چهار نوعِ بلبس (بلابس) و شامی (بستانی، قِفْلوط) و نبطی (کوهی) و برّی (طیطان) را ذکر کرده اند.
ابن وحشیه (متوفی ۲۹۲) -مؤلف یا مترجم الفلاحة النبطیة- که شیوه های کشاورزی نبطیان قدیم و خرافات آنان را نقل کرده، درباره روش و زمان کاشت و کود مناسب و آبیاری کرّاث مطالبی نوشته است.
به نوشته ابن عوّام، برای بزرگترشدن کرّاث باید چند تخم را باهم در تکه ای پارچه کتانی گذاشت و در سوراخ کوچکی قرار داد، در این صورت تمام بذرها به یک گیاه تبدیل می‌شود، و برای دفع آفت کرّاث باید قلب گرم گوسفندی را نَشُسته در عمق کم خاک گذاشت تا همه کرم‌ها به دور آن جمع شوند.
بیشتر گیاهداروشناسان دوره اسلامی طبیعت کرّاث را گرم و خشک دانسته اند.
به نوشته دیوسکوریدس، کرّاث نفخ آور، مُسَخِّن (گرم کننده)، مُدِرّ بول، ملین و سبب خواب‌های بد (احلام رَدیئه) است و ترکیب‌های گوناگونی از خام یا پخته آن برای درمان برخی بیماری‌های زنان، قطع خونریزی، دردهای عارض در سینه، دردهای گوش و دَوی (طنین گوش) و زخم‌های بد (قُروح خبیثه) مفید است.
پزشکان دوره اسلامی کرّاث را در درمان بیماری‌های دیگری چون «کرم دندان» و دندان درد، قولنج، انواع بیماری‌های پوستی، سُدّه های کبد و طحال، و برای تسکین جُشاءِ (آروغ بسیار) ترش مفید دانسته اند.
به نوشته قزوینی
کرّاث برای تصفیه صدای کسانی که آواز می‌خوانند مفید است.
در
احادیث نیز بارها از کرّاث یاد شده است، از جمله : «کلوا الکرّاث فانَّ مَثَلَه فی البقول کمَثَلِ الخُبز فی سایرالطعام» (تره بخورید که آن در میان سبزی‌ها، مانند نان است در میان سایر خوردنیها.)
(۱) علی اکبربن مهدی آشپزباشی، سفره اطعمه، چاپ عکسی تهران ۱۳۵۳ ش.
(۲) نوراللّه آشپزباشی، ماده الحیوة: رساله در علم طباخی، در کارنامه و ماده الحیوة: متن دو رساله در آشپزی از دوره صفوی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۳) محمدتقی ابراهیم پور، واژه نامة فارسی ـ کردی، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۴) ابن بیطار.
(۵) ابن سینا، القانون فی الطب، چاپ ادوارقش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۶) ابن میمون، شرح اسماء العقار، چاپ ماکس مایرهوف، قاهره ۱۹۴۰.
(۷) ابوریحان بیرونی، الصیدنة.
(۸) اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، کتاب الاغذیة، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۹) امیرحسین اکبری شالچی، فرهنگ گویشی خراسان بزرگ، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۱۰) انطاکی.
(۱۱) محمدعلی بن بوداق باورچی بغدادی، کارنامه در باب طباخی و صنعت آن، در کارنامه و ماده الحیوة، همان منبع.
(۱۲) علیرضا برازش، المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
(۱۳) حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن = تحفة المؤمنین، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۷، چاپ افست ۱۳۷۸.
(۱۴) زری خاور (مرعشی)، هنر آشپزی گیلان، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۵) نجف دریابندری، کتاب مستطاب آشپزی از سیر تا پیاز، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۱۶) دیوسکوریدس، هیولی الطبّ فی الحشائش و السموم، ترجمه اِصْطِفَن بن بسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲.
(۱۷) محمدبن زکریا رازی، کتاب الحاوی فی الطب، حیدرآباد دکن ۱۳۷۴ـ۱۳۹۰/ ۱۹۵۵ـ۱۹۷۱.
(۱۸) علی زرگری، گیاهان دارویی، تهران، ۱۳۶۸ ش، ۱۳۶۹ ش.
(۱۹) عقیلی علوی شیرازی.
(۲۰) الفلاحة النبطیة، الترجمة المنحولة الی ابن وحشیه، چاپ توفیق فهد، دمشق ۱۹۹۳ـ ۱۹۹۸.
(۲۱) زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، بیروت: دارالشرق العربی، (بی تا).
(۲۲) احمد قهرمان، فلور ایران، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۳) ایران کلباسی، گویش کردی مهاباد، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۴) مجلسی.
(۲۵) امیر موسوی، «بررسی صفات اکوفیزیولوژی تره ایرانی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تهران ۱۳۷۳ ش (استاد راهنما: عبدالکریم کاشی).
(۲۶) وندلبو.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تره»، شماره۳۵۰۴.
