ترجمه بغداد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بغداد، کتابی حاوی چهار مقاله تحقیقی ارزشمند در زمینه
تاریخ و جغرافیای تاریخی بغداد نوشته عبدالعزيز دورى است. بغداد از این جهت دارای اهمیت است که شناخت درست از اوضاع و احوال سیاسی، اجتماعی و فرهنگی
حکومت پانصد ساله عباسی بدون آگاهی کامل از شهر بغداد ممکن نیست.
کتاب از چهار بخش تشکیل و در هر بخش یک مقاله ارائه شده است. این مقالات به ترتیب بدین شرح است:
۱. مقاله عبدالعزیز دوری از اساتید دانشگاه
اردن با عنوان
تاریخ کهن بغداد.
۲. مقاله ا. د وما از مورخان فرانسوی با نام جغرافیای تاریخی بغداد.
۳. مقاله دومینگ سوردل مورخ فرانسوی با نام
بغداد پایتخت عباسیان .
۴. مقاله کلود کاهن خاور شناس فرانسوی و استاد دانشگاه
پاریس با عنوان بغداد در روزگار آخرین خلفای عباسی.
مقاله اول را اسماعیل دولتشاهی و سه مقاله بعد را ایرج پروشانی ترجمه کرده است.
عبدالعزیز دوری که خود در بغداد متولد شده است، مقاله اش تاریخ بغداد را در ۱۳ بخش ارائه کرده است: نامگذاری، بنا، از
هارون تا
آل بویه ،
سلجوقیان ،
مغولان و.... بغداد در
قرن دوم هجری ایجاد شد و قرن‌ها مرکز فرهنگی
جهان اسلام به شمار می‌رفت. گذشته از منشا نامگذاری بغداد که روشن نیست بنای آن توسط
منصور عباسی با عنایت به استراتژیک بودن محل آن گذاشته شد. نویسنده معتقد است که نقشه بغداد منعکس کننده اندیشه‌های اجتماعی است. شهری مدور که مرکز آن نسبت به بخش‌های مختلف، دارای فاصله مساوی بود و به سهولت از آن مراقبت و دفاع می‌شد. محله‌ها از لحاظ قومی یا شغلی همگن بودند. بازارها در نقشه بغداد سهم عمده‌ای داشتند و هر حرفه‌ای و کسبی، بازار یا گذرگاه جداگانه‌ای داشت. نویسنده در این مقاله گزارش مختصر، اما جامعی از اوضاع بغداد در دوره‌های مختلف تاریخی تا امروز ارائه داده است. در صدر مصادر این مقاله آثار مورخانی چون
طبری ،
مسعودی ،
یعقوبی ،
ابن اثیر و جغرافی دانانی؛ مانند
ابن رسته ،
ابن فقیه ،
ابن حوقل دیده می‌شود. دکتر احمد سوسه توانسته است بر مبنای تحقیقاتش شهر مدور بغداد را ترسیم کند که در پایان مقاله به نقل از کتابش
بغداد مدینة السلام و غزوالمغفول آمده است.
در نه بخش، جغرافیای بغداد ارائه شده است. در بخش اول که مقدمه کتاب است چنین می‌خوانیم: برای توضیح علت استقرار بغداد در محل کنونی اش کافی نیست که تنها به پیرامون نزدیک آن چشم بدوزیم، بلکه بیشتر باید مجموعه
بین النهرین و الجزیره را که این
شهر در
مرز میان آنها جای دارد، در نظر داشته باشیم. تنها در این مقیاس است که شاید اهمیت و مفهوم کامل بغداد پدیدار می‌گردد. در بخش دوم، ویژگی‌های طبیعی این شهر مورد مطالعه قرار گرفته است. بغداد در محل ویژه‌ای قرار دارد که محل عبور به
سواحل مدیترانه یا
مصر و نیز شهرهای مذهبی
کربلا و
نجف و... بوده است. عناوین بخش‌های دیگری که در این مقاله آمده است عبارت است از: محل تاریخی بغداد، وضع اقلیمی، وضع
دجله ، طغیان‌های دجله، اصلاحات پیاپی در بغداد و دفاع آن در برابر سیلاب‌ها. در ابتدای این مقاله منابعی برای مراجعه معرفی شده است.
اوضاع بغداد را در زمان
حکومت عباسیان محتوای این بخش را تشکیل می‌دهد. سوردل مطالبش را بدون هیچ گونه ریز عنوانی به صورت مسلسل وار آورده است. نویسنده معتقد است که پیریزی شهر بغداد معمولا یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ جهان اسلام تلقی می‌شود. پی ریزی این شهر که موضع آن به دلایل نظامی، سوق الجیشی، اقتصادی و حتی اقلیمی برگزیده شده بود، به این معنی بود که
خلیفه می‌خواست چیزی بیش از آنچه امویان داشته‌اند، بسازد و امپراتوری عظیم خود را صاحب مرکزی واقعی کند. در این بخش روند افزایش اهمیت بغداد که با وجود اغتشاشات گوناگون همواره ثروتمند و فعال بود، مورد بررسی قرار گرفته است. نکته مهم درباره این مقاله آنست که مصادر آن ذکر نشده است.
بغداد را در روزگار آخرین خلفای عباسی که همزمان با حکومت سلجوقیان بوده و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، مورد مطالعه قرار داده است. فتح بغداد به دست سلجوقیان دوران تازه‌ای را در تاریخ
خاورمیانه رقم زد. پدید آمدن نظام حکومتی جدید در بغداد دگرگونی‌هایی در پی داشت و حضور خلافت در آنها پیچیدگی‌های خاصی را ایجاد کرد که نویسنده در صدد تبیین آنها است. توسعه قدرت سلجوقیان واکنش‌هایی را در برداشت که در نتیجه اوضاع مصیبت باری را در تمامی زمینه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بر جای نهاد. در طول
قرن ششم در رابطه با منابع تاریخی به جز خلاصه نگاری‌های کوچکی، نظیر
تذکره ابن حمدون ، در این زمینه چیز دیگری وجود ندارد. خلافت در پایان قرن ششم و ابتدای قرن هفتم مدت کوتاهی عظمت خود را باز می‌یابد. در این مدت حیات فرهنگی در بغداد احیا می‌شود. آثاری مانند:
تاریخ بغداد ابن ساعی و
شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در این دوران به نگارش درمی آیند. نویسنده مقاله اش را با این سطور به پایان می‌برد: سر انجام واقعه شوم زمانی روی می‌دهد که
هولاکو سر کرده
مغولان بغداد را محاصره می‌کند؛ در حالی که نه تنها هیچ امیری را یارای کمک رسانی به بغدادیان نیست، بلکه بعضی از آنان به اکراه وادار به شرکت در این محاصره می‌شوند. مقاومت به زودی در هم می‌شکند، خلیفه
مستعصم که مذاکره و چاره گری را محال یا دون شان خود می‌پنداشت، تسلیم می‌شود، با این حال او و تمام خاندانش را می‌کشند و این پایان خلاف در بغداد است، پایان خلافتی واقعی. اگر نگوییم همه شهر، ولی قسمت اعظم آن ویران می‌گردد و توده عظیمی از مردم قتل عام می‌شوند. بغداد از این پس نیز به حیات خود ادامه می‌دهد؛ اما در پایان این تحولات به صورت پایتخت و مرکز ایالتی امپراتوری بزرگ، بریده و جدا افتاده از بقیه پیکر اسلام. در این مقاله نیز آدرس منابع نیامده است و در بخش کتابشناسی مقاله عبارتی آمده است که عذر تقصیر است: دادن مآخذ کتابشناسی دقیق و کامل برای مقاله‌ای که موضوعش بدین وسعت و کلیت است، غیر ممکن می‌نماید. بنابراین کافی است تنها منابع ادبی اصلی را در این جا یادآور شویم. واضح است که ارزش یک مقاله علمی به ارجاعات وابسته است.
فهرست مندرجات کتاب در ابتدا و دو نقشه از موقعیت جغرافیایی و
شهر قدیم و جدید
بغداد و نمایه کتاب در پایان آمده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
