ترجمه المراقبات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «
المراقبات » یا «
اعمال السنة » تالیف عالم عامل
فقیه اصولی
عارف اخلاقی حاج
میرزا جواد آقا فرزند میرزا شفیع ملکی تبریزی قدس الله سره الشریف، است. آقای
ابراهیم محدث بندرریگی این کتاب را به
زبان فارسی ترجمه کرده است.
مؤلف در متن کتاب به نام آن تصریحی نکرده است، ولی در مقدمه کتاب بطور ضمنی اشاره‌ای کرده است، که شاید مراد نام کتاب باشد. ایشان در این زمینه می‌فرماید: «و من بعض هذا الرفق ان تراقب ایام سنتک، و تعمل ببعض ما ورد فی کل سنة مرة، و انا اکتب فی هذا مجملا، اختار من الاعمال الواردة اهمها و اشیر من المراقبات الی الزمها».
ترجمه آن چنین است: و از برخی از رفاقت و مدارا کردن (با
نفس ) این است که مراقب روزهای
سال باشی، و به بعضی از اعمالی که در سال یکبار وارد شده است، عمل کنی، و من در این باره مختصری می‌نویسم، از اعمال وارد شده مهم‌ترین آنها را برمی گزینم، و از مراقبات به لازم‌ترین آنها اشاره می‌کنم. همان گونه که ملاحظه می‌شود عبارات «المراقبات» و «الاعمال» و «سنة» در متن مذکور آمده است که نام معروف و مشهور کتاب از آنها تشکیل شده است و
علامه طباطبایی در تقریظ «اعمال السنة» را ذکر نموده است.
حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی از علمای بزرگ
اخلاق به شمار می‌آید، در
شهر تبریز متولد شده است، و برای تحصیل علوم دینی و تکمیل فضایل اخلاقی به
نجف اشرف
هجرت نمود.در آنجا با عارف کامل استاد اکبر
ملا حسین قلی همدانی آشنا شد و مراتب
سیر و سلوک عرفانی را در محضر ایشان تکمیل نمود و به اعلی درجات فضایل اخلاقی نائل گردید، و در
فقه و
اصول در محضر اساتید بزرگ نجف اشرف، همچون
آقا رضا همدانی ،
علامه میرزا حسین نوری و
آخوند خراسانی تحصیل نمود.در حدود سال ۱۳۲۰ هجری قمری به
ایران بازگشت و به وطن اصلی خویش تبریز مراجعت نمود، پس از مدتی به
قم المشرفه عزیمت نمود و تا آخر عمر شریفشان در آنجا مقیم گردید و به تربیت و تکمیل علمی و عملی شاگردان خویش پرداخت. یکی از شاگردان پر آوازه او حضرت
امام خمینی (قده) است. علامه
آقا بزرگ تهرانی در
الذریعة می‌فرماید: «حاج سید آقا
روح الله خمینی در قم نزد
حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی و
میر سید علی یثربی و
میرزا محمد علی شاه آبادی و
حاج میرزا جواد ملکی تبریزی و دیگران در
فقه و
اصول و معقول و
عرفان و
اخلاق شاگردی نمود».
موضوع اصلی کتاب اصلاح باطن و ظاهر سالک است، که مهم‌ترین راه این اصلاح مراقبت نمودن از روزهایی است که در اصلاح اخلاقی و لسان شرع مخصوص و منصوص است، و بجا آوردن اعمالی است، که از نظر شرع و اخلاق سالک را به فضایل اخلاقی و کمالات انسانی نائل می‌گرداند و او را به اخلاق الهی متخلق می‌گرداند که «تخلقوا باخلاق الله و تحلوا بصفات الله».مؤلف بزرگوار در این زمینه در کتاب مراقبات می‌نگارد: «و بطور
یقین بدان که تو بر اصلاح ظاهر قادر نیستی مگر از طریق اصلاح باطن زیرا اعمال سالک از قلب جاری و صادر می‌شود و قلب صالح جز عمل صالح ره آوردی ندارد و قلب فاسد جز فساد تراوشی ندارد. پس عمده و مهم‌ترین کار اصلاح
قلب و
دل است که آن از خواطر و ملکات گذشته متاثر می‌شود و خواطر از آنچه که حواس حس می‌کنند نشات می‌گیرد، پس کسی که قدرت حفظ و کنترل و اصلاح اندیشه و خصلت و دل را ندارد، علاجی جز توسل به باب لطف و کرم خدای لطیف و کریم ندارد».
مؤلف بزرگوار هدف از تالیف این کتاب را چنین می‌نویسد: «این جمله برای غرض ما از این کتاب کافی است، که آن عبارت است از اشاره به شرایط، و مهم در این مساله آن است که سالک آخرین تلاش و کوشش خود را برای تصحیح شرایط باطنی اصلاح اخلاق بنماید.و آن عبارت است از ایمان حقیقی داشتن به این که ضار و نافع حق تعالی است، و
ایمان به عنایت
خداوند متعال داشته باشد و بداند که خدا
خیر محض و باقی سرمدی است، و هیچ خیری در هستی نیست مگر به
ولایت و قرب و ملاقات حق تعالی، و خواسته‌های را در این منحصر کند یا به اینها برگرداند.حتی مؤمن از نعمت‌های الهی لذت نمی‌برد مگر از آن جهت که آنها از خداست، در این صورت
نفس و
عقل و
روح سالک به دنیا توجه نمی‌کند و به
حمد و
ستایش حق تعالی می‌پردازد. این حال جز برای اوحدی از اهل
معرفت دوام ندارد.»
این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و دوازده فصل به ازاء دوازده ماه سال و یک خاتمه است که معرفی فصول و ابواب آن بطور مختصر به شرح زیر است:
مقدمه؛ در بیان تامل در نعمت‌های دنیوی و اخروی، و توجه به
مغفرت الهی، و اصلاح قلب و
تسلیم امر الهی و نوحه گری بر اعضاء و
مناجات با حق تعالی.
۱. فصل اول: در بیان مراقبت‌های
ماه محرم الحرام ، و یادآوری مصائب
امام حسین علیه‌السّلام و اعمال دهه اول، و تاثیر مراقبت‌ها و
تعظیم شعائر الله .
۲. فصل دوم: در بیان مراقبت‌های
ماه صفر الخیر، و
زیارت اربعین ، و
حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و
امام حسن علیه السلام.
۳. فصل سوم: در بیان مراقبت‌های
ماه ربیع الاول ، و
ولادت حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و وفات
امام حسن عسکری ، و
خلافت امام عصر عجل الله تعالی فرجه، و
ازدواج حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم با
خدیجه سلام‌الله‌علیهم ، و اسامی حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و زیارت مولود و مراسم عید و آداب آن، و
توسل به صاحبان روز
عید .
۴. فصل چهارم: در بیان مراقبت‌های
ماه ربیع الثانی ، و
ولادت حضرت امام حسن عسکری علیه السلام.
۵. فصل پنجم: در بیان مراقبت‌های
ماه جمادی الاولی ، و
ولادت امام سجاد علیه السلام.
۶. فصل ششم: در بیان مراقبت‌های
ماه جمادی الآخر ، و
وفات حضرت فاطمه علیهاالسلام و فضایل ایشان.
۷. فصل هفتم: در بیان مراقبت‌های
ماه رجب الحرام، و ندای
فرشته‌ای بنام داعی و جواب آن به زبان حال، و
مناجات ، و معنای
ماه حرام ، و اعمال
شب اول، و تلاش در راستی گفتار در مناجات و دعاها، و
شب رغائب و اعمال آن، و
فضیلت روزه در ماه رجب، و
صدقه بجای روزه.تلاش در
اخلاص نیت ، و نکات دقیقی در شناخت اخلاص، و تحصیل حقیقت اخلاص با تامل و تفکر، و
ترس از آبرو ریزی
ریا هنگام عرض اعمال به حضور حق تعالی، و
نماز سلمان ، و دعا در تعقیب هر نماز، و رجاء حقیقی، و
ولادت حضرت امیرالمومنین علیه السلام، و امر عالم قبل از
بعثت حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و اهتمام حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام به اعتلای کلمه
اسلام ، و اهم شرایط دعا، و
اعمال عید مبعث ، و نعمت بعثت و اختلاف مردم در قبول آن.
۸. فصل هشتم: در بیان مراقبت‌های
ماه شعبان المعظم، و
مناجات شعبانیه ، و فضیلت روزه آن، و
ولادت امام حسین علیه السلام، و
نیمه شعبان ، و ولادت حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه، و فضیلت
شب نیمه شعبان ، و تذکر به ضعف ایمان، و
توسل به امام زمان عجل الله تعالی فرجه، و فضیلت
دعای کمیل ، و محاسبت
نفس ، و طلب
رحمت از صاحب آن روز، و اعمال آخر شعبان.
۹. فصل نهم: در بیان مراقبت‌های
ماه رمضان المبارک، و فضایل و فواید گرسنگی، و
مراتب روزه ، و اقسام روزه داران، و اختلاف حالات
پیامبران علیهم السلام، و اقسام روزه داران از جهت خوردن و نوشیدن ایشان، و
خطبه حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در ماه رمضان، و توسعه رحمت الهی در این ماه، و لطافت مضامین دعاهایی که از معصومین علیهم‌السّلام وارد شده.حقیقت
قرآن و تدبر در
قرائت آن، و تفکر در احوال پیامبران علیه‌السّلام ، و آثار
قرآن در قلب هنگام تدبر در آن، و راز مستجاب نشدن دعای برگزیدگان، و
حسن ظن به حق تعالی، و
شرایط دعا و سایر اسباب اجابت، و شرایط دعا و
صلوات بر نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و آل او علیه‌السّلام و سایر اسباب اجابت.
ادخال سرور در قلب
مؤمن ، و بالا بردن دست‌ها هنگام دعا و انواع آن و
سجده کردن برای تقرب جستن به خداوند، و دو امر مجرب در تاثیر حال سالک، و فضیلت
انگشتر ، و اختیار اوقات و اماکن شریف برای دعا، و تلاش در دعا و تحصیل حال رقت و
گریه ، و اقسام دعا کنندگان، و طلب
شفاعت از صاحب هر
روز ، و دعاهای مخصوصه و غسل‌های وارده، و
افطار و اقسام آن، و اهتمام برای درک
شب قدر .مراقبت در امر
امامت و موعظه و تحصیل اخلاص در آنها، و تذکر به وعاظ در کیفیت موعظه، و فضیلت شب قدر، و آمادگی برای این شب مانند آمادگی برای حضور سلطان است، و محافظت قلب از اشتغال به غیر خدا، و مناجات با خدا، و اعمال شب قدر، و دعای شب بیست و هفتم.
[۲] : در بیان مراقبت از اعمال
شب آخر ماه رمضان ، و رفتار
امام سجاد علیه‌السّلام با زیر دستانش، و محاسبه اعمال تمام ماه، و
خدا حافظی با ماه رمضان ، و اظهار ندامت از کوتاهی کردن در اداء حقوق ماه رمضان.
[۳] : در بیان مراقبت
شب عید فطر ، و فضیلت آن، و اقسام روزه دارانی که وارد در
عید فطر می‌شوند، و اعمال مخصوص شب عید فطر، و صلوات وارد شده در شب عید فطر، و اخراج
فطریه و احکام آن.
۱۰. فصل دهم: در بیان مراقبت‌های
ماه شوال ، و اعمال روز عید و خروج برای
نماز عید ، و آداب مجلس سلاطین دین، و متذکر شدن به حال امام عصر عجل الله تعالی فرجه، و مناجات با ایشان، و اظهار اشتیاق برای زیارت ایشان، و این که تشریع نماز عید برای بخشش پاداش است، و مراقبت روز عید و قرائت دعاهای آن، و بیان ماه شوال و اعمال آن.
۱۱. فصل یازدهم: در بیان مراقبت‌های
ماه ذی قعدة الحرام، و روزه آن، و عمل شب نیمه آن، و روز
دحو الارض و شرافت آن، و نعمت‌های الهی در ظاهر و باطن انسان، و شان کعبه حقیقی، و اسرار اعمال و
مناسک حج و این که آنها در تخلیه و تحلیه مؤثرند، و تلاش در تحصیل اخلاص.فراهم کردن سفر حج و برگرفتن توشه سفر، و رعایت رفیق و راهنما و امیر حاج، و قصد حج واقعی در مناسک حج ظاهری، و آداب
زیارت حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و تحصیل حضور قلب هنگام زیارت او، و توقف در مقابل ضریح مقدس او، و امیدواری از حضرت او و آنچه که در خطاب به حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌گوید، و امیدواری از عفو و کرم و فضل او و زیارت امامان
قبرستان بقیع .
۱۲. فصل دوازدهم: در بیان مراقبت‌های
ماه ذی حجة الحرام، و فضیلت دهه اول آن، و دعاهای پنجگانه که به
حضرت عیسی علیه‌السّلام هدیه شده، و تکیه بر خدا نمودن، و ریشه امید و آرزو، و اعمالی که در دهه اول وارد شده، و اعمال شب و
روز عرفه ، و
زیارت امام حسین علیه السلام، و معانی
تنزیه و
تسبیح ، و دعا نمودن برای برادران ایمانی در غیاب ایشان و ایثار بر ایشان، و احتراز از دعای دروغین.اعمال شب و روز
عید قربان و آداب رفتن به نماز عید، در فضیلت و شرافت روز
عید غدیر بر سایر روزها، در معنای
ولایت و حقیقت آن و بیان
زیارت جامعه ، و این که فضایل
امام علی علیه‌السّلام قابل شمارش نیست، و تصریح به ولایت امام علی علیه‌السّلام در صحیفه‌های
پیامبران ، و شرح روز عید غدیر، و خطبه حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در
مسجد خیف و در روز عید غدیر، و کمین کردن منافقان در عقبه برای کشتن حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و
صلوات مخصوص در روز غدیر، و
روایات امام رضا علیه‌السّلام در فضیلت روز غدیر، و معنی
ولایت مطلقه و حقیقت آن، و اعمال روز غدیر.پناه بردن به صاحبان روز از معصومین در پایان روز، و
مباهله نصارای نجران، و آمدن نصارای نجران به
مدینه ، و خارج شدن حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای مباهله و ممانعت ایشان از آن، و این که به نص
آیه مباهله علی علیه‌السّلام نفس و جان نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است، و احترام و منزلت
روز مباهله در
اسلام ، و اعمال روز مباهله، و مناجات با معصومین علیه‌السّلام ، و نزول
سوره هل اتی در شان اهل بیت علیهم السلام، و خاتمه در نصیحت و تذکر.
خاتمه: در بیان بجا آوردن اعمال به قدر امکان، و اجتناب از غرور، و وظایف بنده در صورت قادر نبودن بر انجام اعمال، و اهتمام در تحصیل اخلاص، و توجه به معانی و باطن عبادت، و واجب بودن تکمیل صورت عبادت نیز، و مناجات مؤلف (قده) با خداوند متعال.
از آنجا که اسرار نویسی به یک موضوع می‌پردازد مانند
اسرار الصلاة ،
اسرار مناسک الحج و
اسرار الصوم ، با جامعیت «
المراقبات » قابل مقایسه نمی‌باشد، زیرا در مناسبت‌های مختلف، اسرار نماز و روزه و اعمال و مناسک حج با بیانی شیوا در المراقبات بیان شده است.
۱. در اشاره به اسرار نماز می‌فرماید: «بالا بردن
دست هنگام
تکبیر و خود
قیام کردن و
رکوع و
سجود و کشیدن گردن در رکوع و بلند کردن سر از
سجده و
تشهد و
سلام ، در اخبار
اهل بیت حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای هر یک از اینها معنی و حقیقتی وارد شده است، که اگر آنها را به قصد این معانی بجا نیاوری، گویا اعمال را اصلا بجا نیاورده‌ای.همچنین تکبیر و
قرائت و
تسبیح و
حمد و شهادت به
توحید و
رسالت و
سلام نماز ، برای هر کدام از اینها حقایقی است، که اگر متکلم به اینها متحقق به آن حقایق نگردد،
مکبر و مسبح و حامد و قاری بر او صادق نیاید.»
۲. در بیان اسرار و مراتب روزه ترجمه عبارات ایشان چنین است: «روزه سه مرتبه دارد، مرتبه اول: روزه عوام و آن عبارت است از ترک
غذا و
آب و
زنان بنابر آنچه که از
واجبات و
محرمات در کتاب‌های فقهی بیان شده است.مرتبه دوم: روزه خواص و آن عبارت است از ترک اینها با حفظ جوارح و قوای باطنی از مخالفت با خداوند متعال.مرتبه سوم: روزه خواص خواص، و آن ترک هر چیزی است (خواه
حلال و خواه
حرام ) که از خدا باز دارد.برای دو مرتبه آخر اصناف زیادی است که قابل شمارش نیست... روزه داران نیز مراتبی و اصنافی دارند، برخی از ترس
مردم روزه می‌گیرند، بعضی از روی عادت معمول میان
مسلمانان روزه می‌دارند، پاره‌ای از ترس خدا و مردم و به قصد پاداش از خدا و مردم روزه دارند، گروهی بیشتر از ترس عقاب روزه باشند، دسته‌ای از ترس عقاب و به قصد رضای الهی و تقرب به خدای متعالی روزه گیرند، و اندکی فقط به قصد
قربت و رضایت حق تعالی روزه دارند...روزه داران از جهت خوردن و آشامیدن نیز اصنافی دارند... و
افطار نیز به تفاوت درجات روزه داران متفاوت است... معنای رؤیت
شب قدر و لذت آن چیست؟. .. رؤیت شب قدر عبارت است از کشف نزول امر به زمین است همان گونه که برای امام عصر عجل الله تعالی فرجه در این شب کشف می شود....»
. سپس به شرح و برهان درک شب قدر می‌پردازد.
۳. در بیان اسرار
مناسک حج چنین می‌نویسد: «و هرگاه حاجی معنای حج و اشتقاق آن را فهمید و اسباب ظاهری و باطنی آن را شناخت، پس باید هنگام انجام دادن اعمال عبادی ظاهری، آنچه را که مناسب احوال حج حقیقی و واقعی است، قصد کند و مراقب صحت افعال حج ظاهری باشد.مثلا هرگاه قصد ترک و هجرت خانواده و فرزندان و وطن را نمود، باید به سبب این قصد ترک خواسته‌ها و گناهان را بنماید. بلکه ترک هر چه که او را از حق تعالی باز می‌دارد، بنماید...»
مؤلف بزرگوار سعی نموده است کتاب از آغاز تا انجام از یک نظم همآهنگ برخوردار باشد و آن عبارت از بیان شرایط صحت و بطلان اعمال عبادی و آداب قبول و عدم قبول آن است. آنان که جمود به ظاهر کردند به باطن دعوت می‌کند و آداب و اسرار نهانی عبادات را با استمداد از
قرآن و
سنت برای آنان طوری مستند بیان می‌کند، که قدرت انکار نداشته باشند، در این زمینه می‌نگارد: «اهل ادیان غالبا در نماز به صورت
نماز اکتفا می‌کنند و در تکمیل آن تلاش می‌نمایند و از فقدان روح و معنی آن هیچ ابایی ندارند، در حالی که نماز و اجزاء و شرایط آن دارای صورت و روح می‌باشد، و حال آنکه نمازگزاران را می‌بینی بهادگیری صورت نماز مشغولند...در تطهیر آب و اعضاء و رساندن آب به اعضای وضو آنقدر مبالغه و
احتیاط می‌کنند، که هیچ دلیل شرعی بر آن ندارند بلکه در آن
نهی شرعی وارد شده است و در ادای حروف از مخارج در قرائت و اذکار نماز آنقدر دقت می‌کنند که موجب فساد
قرائت و ذکر می‌شود.اما تطهیر قوای باطنی از گناهان و پاک کردن دل از رذایل اخلاقی و نفاق و دوستی دنیا و اشتغال به غیر خدا، گویا اصلا امر دینی در این زمینه وارد نشده است حتی برخی از بزرگان از اهل علم مراد واقعی از افعال عبادات مثل نماز را نیافته‌اند با این که اسرار اعمال در اخبار معصومین وارد شده است....»
نرم افزار نور الجنان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
