ترجمه الاتقان فی علوم القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ترجمه اتقان سیوطی
جلال الدین ابو الفضل عبد الرحمن بن ابی بکر سیوطی (۸۴۹- ۹۱۱ ق) از بزرگترین علمای جامع
علوم نقلی، بویژه
قرآن شناسی و
حدیث است که اجدادش ایرانی بوده‌اند و خودش مصری است (اهل اسیوط- سیوط).
او به کثرت و تنوع تالیف معروف است. آثار او را در رشته‌های گوناگون، از رساله‌های کوچک چند صفحه‌ای گرفته تا کتابهای چند جلدی بالغ بر ۵۶۰ اثر شمرده‌اند. زندگینامه نویسان از او به عنوان «امام» و «حافظ» یاد می‌کنند. وی در زندگینامه خود نوشت کوتاهش تصریح دارد که قبل از هشت سالگی
قرآن مجید را از حفظ کرده بوده است. در حدیث و حفظ و حمل و
روایت و
درایت آن نیز ید طولی داشته است و دو اثر معروف او
الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر و
الجامع الکبیر- جمع الجوامع از عمده‌ترین مجموعه‌های حدیث در میان آثار طبقه متاخر از محدثان است. همچنین تدریب الراوی او از آثار مهم
حدیث شناسی است. اهم و اشهر تالیفات او در زمینه
علوم قرآنی یا قرآن شناسی از این قرار است:
در
المنثور فی التفسیر بالماثور؛ بخشی از
تفسیر الجلالین؛
مجمع البحرین و مطلع البدرین؛
طبقات المفسرین؛
التحبیر فی علوم التفسیر؛
معترک الاقران فی اعجاز القرآن؛
الاکلیل فی استنباط التنزیل؛
ترجمان القرآن؛
لباب النقول فی اسباب النزول؛
متشابه القرآن ؛
المذهب فی ما وقع فی القرآن من المعرب؛
مفحمات الاقران فی مبهمات القرآن ؛
حاشیة علی تفسیر البیضاوی؛ م
جاز الفرسان الی مجاز القرآن؛
مراصد الاطالع فی تناسب المقاطع و المطالع؛
تناسق الدرر فی تناسب السور؛
مفاتح الغیب فی التفسیر؛
الالفیة فی القراءات العشر و مهمتر از همه، همین الاتقان فی علوم القرآن.
احمد شلبی در مقاله‌ای تحت عنوان «
پژوهشهای قرآن شناختی سیوطی» بر آن است که سیوطی بسیاری از رسائل و کتابهایی را که در زمینه علوم قرآنی داشته، از جمله خلاصه یا تمامی کتاب
مفحمات الاقران و معترک الاقران را در اثر بزرگ خود الاتقان گرد آورده است.
اغلب قرآن شناسان قدیم و جدید بر آنند که الاتقان فی علوم القرآن، جامعترین کتاب و بلکه دایرة المعارف علوم قرآنی در سراسر
تاریخ اسلام است. مراد از «علوم قرآنی»، قرآن شناسی یا رشته‌های تحقیقی گوناگون مربوط به
قرآن مجید است از جمله: ۱) تاریخ قرآن (شامل بحث و تحقیق در وحی و نزول قرآن، کتابت و جمع و تدوین آن، شناخت مکی و مدنی و نظایر آن)، ۲) تجوید و اعراب قرآن، ۳) علم قراءت، ۴) شان نزول یا اسباب النزول و شناخت مبهمات قرآن، ۵)
ناسخ و
منسوخ، ۶)
اعجاز قرآن (بویژه پژوهش در جنبه‌های بلاغی و ادبی قرآن مجید)، ۷) تفسیر، ۸)
آیات الاحکام یا
فقه القرآن که آمیخته‌ای از فقه و اصول و تفسیر است، ۹)
محکمات و
متشابهات (که شامل بحثهای کلامی- عرفانی نیز می‌گردد)، ۱۰)
قصص قرآن (از جمله شامل بحث در اسرائیلیات). تا پیش از عصر سیوطی، تالیفاتی که، قطع نظر از جامعیت و دامنه اشتمال، کما بیش شبیه یا هم موضوع با اتقان باشد تدوین شده بود که سیوطی خود به اسامی مهمترین آنها تصریح دارد:
فنون الافنان فی علوم القرآن (تالیف
ابن جوزی)،
جمال القراء (تالیف
سخاوی)،
المرشد الوجیز فی علوم تتعلق بالقرآن العزیز (تالیف
ابو شامه)،
البرهان فی مشکلات القرآن (اثر عزیز بن عبد الملک معروف به
شیذله).
سپس در قرن نهم آثار جامعتری تالیف می‌گردد. سیوطی به چند اثر که استادان یا همقرنان او تالیف کرده‌اند اشاره دارد؛ از جمله به کتابی در علوم تفسیر (بدون نام) از ابو عبدالله
محیی الدین کافیجی استاد سیوطی، و جامعتر از آن،
مواقع العلوم فی مواقع النجوم، از
جلال الدین بلقینی، استاد دیگرش، سپس البرهان فی علوم القرآن اثر
بدر الدین محمد بن عبدالله زرکشی (۷۴۵- ۷۹۴ ق) که یکی از منابع اساسی سیوطی در تالیف اتقان است و ابواب و تبویب اتقان و نیز موضوعات آن به میزان قابل توجهی مقتبس از آن است. از طرف دیگر، سیوطی تفسیری به نام التحبیر داشته که در مقدمه آن بسیاری از این مباحث را آورده بوده، سپس این مباحث یعنی این مقدمه را تنقیح می‌کند و سامان بهتری به آن می‌دهد و احتمال دارد که متن یعنی تفسیر را هم گسترش داده باشد. باری تفسیر جدیدش را مجمع البحرین و مطلع البدرین می‌نامد. معلوم نیست که این دو تفسیر به اتمام رسیده یا تفسیر بر همه قرآن مجید باشد، اینقدر هست که از رهگذر مقدمه نویسی بر آنها، این دایرة المعارف عظیم پدید می‌آید که یادآور مقدمه معروف ابن خلدون است که آن هم اهمیتش بر ذی المقدمه (یعنی تاریخ العبر) می‌چربد.
بعضی از مباحث یا فصول هشتادگانه اتقان که هر یک از آنها «نوع» نام دارد از این قرار است: شناخت
آیات مکی و
مدنی، شناخت آیات حضری و سفری، نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد، شناخت آخرین آیه، شناخت سبب نزول، در جمع و ترتیب قرآن، در
آداب تلاوت قرآن، آنچه در قرآن به غیر لغت عرب است، در شناخت ادواتی که مفسر به آنها نیاز دارد، در شناخت اعراب قرآن، در قواعد مهمی که مفسر به شناخت آنها نیازمند است، در شناخت محکم و متشابه، در
عام و خاص،
مقدم و مؤخر،
مجمل و مبین،
مطلق و مقید،
مفهوم و منطوق و
حقیقت و مجاز و تشبیه و استعاره‌های قرآن، در فواصل آیات، در سرآغاز سوره‌ها، در مناسبت آیات و سوره‌ها، در اعجاز قرآن، در امثال قرآن، در سوگندهای قرآن، در جدل قرآن، در مبهمات، در فضایل، در بیان فاضل و افضل قرآن، در رسم الخط و آداب نوشتن آن، در شناخت تفسیر و تاویل و بیان فضیلت و نیاز به آن، در شناخت شروط مفسر و
آداب تفسیر، در
غرایب تفسیر، و در
طبقات مفسرین.
محمد ابو الفضل ابراهیم، مصحح متن اصلی عربی اتقان در معرفی شیوه نگارش سیوطی چنین می‌نویسد: ابتدا موضوعی را بیان می‌کند و مشهورترین کسانی را که درباره آن موضوع کتاب تالیف کرده‌اند نام می‌برد، آنگاه فایده دانستن آن موضوع و اهمیت و نقش آن را در شناخت و تفسیر معانی قرآن بیان می‌نماید، سپس مسائل و فروع و نکاتش را بازگو می‌کند. در بیان تمام این مطالب به قرآن و حدیث یا اقوال دانشمندان فن استشهاد می‌نماید، و گاهی قسمتهایی از کتابهایی که درباره آن موضوع هست به طور کامل یا خلاصه شده نقل می‌کند و در موارد بسیاری در پایان فصل رای خودش را نیز می‌نگارد.
اتقان تاکنون بارها در
هند و
مصر و گویا یک بار هم در
اروپا به طبع رسیده است و غالب این طبعها نامصحح و مغلوط است. طبعی که مبنای ترجمه فارسی قرار گرفته، تصحیح
محمد ابو الفضل ابراهیم است. نسخه‌ای که اساس این طبع و تصحیح قرار گرفته محفوظ در کتابخانه آصفیه حیدر آباد هند است، که جرامود در متن عربی: جرامرد ناصری حنفی، شاگرد ممتاز و روای کتابهای سیوطی در سال ۸۸۳ قمری
آن را نگاشته و بر سیوطی خوانده و از او اجازه روایت گرفته است. مصحح بعضی از کتابها و اعلام را معرفی کرده است و فهرست موضوعات و اعلام دقیقی ترتیب داده.
مترجم فارسی، حجة الاسلام سید مهدی حائری قزوینی، ترجمه روان و یکدست و شیوا و شایسته‌ای از این اثر ارجمند به دست داده و تمامی اشعار متن را- که فراوان هم هست- ابتدا به نص عربی نقل و سپس به فارسی ترجمه کرده است و هرجا که لازم بوده پانویسهای توضیحی نوشته است. سعیش مشکور باد. چاپ و صحافی ترجمه فارسی حاکی از حسن سلیقه ناشر، و از چاپهای مختلف متن اصلی پاکیزه تر است.
این ترجمه به قلم شیوای سید
مهدی حائری قزوینی در دو جلد تنظیم شده است جلد اول آن ۶۸۷ صفحه و جلد دوم ۶۵۱ صفحه است که در مجموع دارای ۱۳۳۸ صفحه میباشد. در آغاز هر جلد فهرست اجمالی مطالب کتاب مطابق متن و نسخه عربی به فارسی ترجمه و ارائه گردیده است و از هر گونه فهرستی خالی است. آدرس آیات قرآنی در پانوشت‌های مترجم آمده است و در پاره‌ای از موارد توضیحاتی ضمیمه گردیده که بیشتر آنها در متن عربی بوده که توسط مترجم ترجمه گردیده و در بعضی از موارد متاسفانه بصورت عربی آمده که ترجمه آن از قلم مترجم مورد فراموشی قرار گرفته است. این نسخه توسط موسسه انتشارات امیر کبیر تهران چاپ دوم ۱۳۷۶ و سوم ۱۳۸۰ در شمارگان ۲۰۰۰ نسخه به قیمت دوره ۵۴۰۰ تومان با جلد گالینگور به همراه جلد (لفاف) گلاسه با کاغذ عالی و حروف کامپیوتری، چاپ گردیده است.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
