ترجمه اعجاز البیان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از آنجایی که تفسیر اعجاز البیان
قونوی به
زبان عربی بوده، آقای
محمد خواجوی اقدام به ترجمه آن به زبان فارسی نموده است، ایشان با توجه به تسلط بر متون قرآنی و عرفانی و آشنایی مطلوب با اندیشه‌های قونوی و دیگر متفکرین این مسلک و ترجمه متون مشابه آن... با تلاش فراوان سعی نموده، ترجمه‌ای روان و قابل فهم ارائه دهند و با توضیحاتی درون پرانتز و یا در پاورقی درک مطالب را آسان تر نماید. گر چه اصل مطلب برای غیر اهل آن قابل درک نیست و ترجمه تابع آن است، اما اهل فن، بهره خود را از ترجمه می‌برند. در قضاوتی اجمالی می‌توان این ترجمه را از ترجمه‌های موفق از جهت روان بودن، مطابقت با الفاظ متن و انتقال معانی آن دانست.
مترجم محترم در توضیحی مختصر درباره اعجاز البیان قونوی چنین می‌نویسد: قرآن و کلام الهی یک مرتبه جمع و اجمالی دارد و یک مرتبه فرق و تفصیل که اولی
قرآن است. و دومی
فرقان، و چون خداوند می‌فرماید: «و لقد آتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم»
یعنی به راستی تو را
سوره فاتحه (هفت آیه مبارک و میمون) با قرآن عظیم داده‌ایم پس سوره فاتحه، قرآن
مجمل است و تمام قرآن، فرقان تفصیل، اولی مرتبه جمع است.
و دومی مرتبه فرق، و در حدیث معصومان علیهم‌السّلام آمده که: «نحن المثانی التی اعطاه الله نبینا صلی الله علیه و آله»، لذا امیر مؤمنان علی علیه‌السّلام فرمود: تمامی قرآن در سوره حمد است و تمامی معانی حمد در «بای»
بسم الله است و من آن نقطه بای بسم اللهم، یعنی مثانی، حقیقت
انسان کامل الهی است که بزرگترین مظهر و ختم آن، ولی الله اعظم
امیرالمؤمنین و یعسوب الدین می‌باشد.
بنابر این اصل، شیخ صدر الدین قونوی «قدس سره» در تفسیر سوره حمد که مرتبه احدیت جمع و مفتاح غیب جمع و وجود است، پرده از مرتبه فرقان و تفصیل عالم شهادت بر می‌دارد و «الحمد لله» را سپاس بر زبانهای پنجگانه (حضرات خمس) که زبان ذات و زبان احدیت غیبی و زبان و احدیت جمعی و زبان اسماء الهی و زبان اعیان ثابته‌اند، و سوره حمد را
انسان صغیر و قرآن عظیم را
انسان کبیر می‌داند که اولی مجمل و قرآن الهی و دومی مفصل و فرقان است که دارای مراتب پنجگانه می‌باشد، یعنی مرتبه غیبی علمی نوری، و
عالم ارواح و
لوح محفوظ و عالم کتابهای نازل بر انبیا- یعنی
عالم ملکوت- و عالم شهادت و وجود کنونی، و عالم
صغیر و
انسان کامل الهی.
و از آنجا که رسول الهی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: قرآن را
ظاهری و
باطنی و حدی و مطلعی (یعنی جای اطلاع یافتن و علو در فهم) است، لذا در تطابق این دو نسخه اجمال و تفصیل و در آیات هفتگانه
انسان کامل الهی که مراتب هفتگانه صعود قلبی است، در هر آیه‌ای- در پیوندی- سخن از ظهر و بطن و حد و مطلع دارد و پیرامون قبله عقول و عبادت ذاتی و صفاتی و راز حیرت به زبان جمع الجمع- افاده می‌نماید که شرح آن در این مختصر نمی‌گنجد.
گوید: احدیت جمع را می‌توان حقیقت انسانی الهی کمالی نامید، چون هر
انسان کاملی از حیث صورت ظاهرش مظهر این حقیقت و لوازم آن است و چون مشتمل بر تمام احکام الهی امکانی است، می‌توان آینه هر دو مرتبه اش نامید و گفت: آن احدیت جمع، مرتبه
صورت حق و
انسان کامل است- بدون تعدد- و حد فاصل بین آنچه از حق تعین می‌پذیرد، و نیز مجلایی است که از طرف او نه تعین می‌پذیرد و نه با او شمرده می‌شود، پس تمام اینها ذاتی آن احدیت جمع است که تا صاحبان این مراتب را کمال بخشد.
جهات مختلف قلب هم- مانند مراتب پنجگانه
خلقت - پنج است و امکان ندارد از کسی فعلی سر زند که آن فعل، رنگ پذیر به حکم یکی از این وجوه و یا تمام آنها نباشد، پس با یکی از این وجوه پنجگانه، مقابل
غیب حق تعالی و هویت او قرار می‌گیرد- محققان این را وجه خاص نامند- و با وجه دوم برابر عالم ارواح قرار می‌گیرد، و با وجه سوم مقابل عالم علوی- به حسب صورتهایی که
انسان حقیقی در هر آسانی دارد- قرار می‌گیرد، و با وجه چهارم برابر عالم
عناصر، و با وجه پنجم مقابله با عالم مثال- هم مقید و هم مطلق- پیدا می‌کند.
پس تفسیر سوره فاتحه که در واقع
مجمل قرآن عظیم است، تفسیر قرآن حکیم است از حیث تاویل- یعنی ظهر و بطن و حد و مطلع- که هر کس بدان قرآن رسید، حقایق را از آن- بدون مزاحمت علم- ادراک و استشراق می‌کند.
مترجم محترم، مقدمه‌ای در حدود هشتاد صفحه بر این تفسیر نگاشته‌اند که مطالب ذیل را در بر می‌گیرد: فراز اول: تحقیق در احوال و شخصیت و آثار قونوی، فراز دوم در نمونه تطبیق دو رای حضرت شیخ با صدر الدین شیرازی «قدس سرهما»، فراز سوم، تحلیل مفصل کتاب، فراز چهارم تحلیلی مختصر از افکار شیخ صدر الدین قونوی و بیان حقیقت محمدیه و
انسان کامل.
این ترجمه با مراجعه به دو نسخه چاپی تفسیر انجام گرفته و تاریخ پایان آن ششم فروردین ماه ۱۳۷۴ شمسی مطابق با چهاردهم ذیقعده سال ۱۴۱۵ هجری می‌باشد. انتشارات مولی در تهران چاپ آن را به عهده گرفته و به سال ۱۳۷۵ ش ۱۴۱۷ ق چاپ اول آن را در قطع وزیری در حدود ۹۰۰ صفحه در یک جلد ارائه داده است. علاوه بر فهرست موضوعی تفسیر که در ابتدای آن آمده، فهرست احادیث، اقوال و اعلام در انتهای آن راهنمای پژوهشگران می‌باشد. تصویری از شیخ صدر الدین قونوی و مقبره وی در قونیة در انتهای مقدمه مترجم چاپ شده است.
۱- مقدمه مترجم و ترجمه تفسیر
۲-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهیبهاء الدین خرمشاهی ج۱ ص۵۵۳
۳- زندگینامه دست نوشت مترجم و توضیحات وی درباره تفسیر جلد ۲ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی بهاء الدین خرمشاهی صفحه ۱۰۱۲.
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
