تذکره‌نویسی عربی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در عربی برای کتابهای حاوی شرح حال شاعران عناوین مختلفی به کار رفته است.
در عربی برای کتابهای حاوی شرح حال شاعران عناوین مختلفی به کار رفته است. تعداد کتاب‌هایی که با عنوان تذکره در شرح احوال شاعران تألیف شده بسیار اندک است. برای کتابهای شرح حال، از جمله شرح حال شاعران، این عناوین به کار رفته است :
دانشمندان ضمن تحقیق در
علوم قرآنی و
علم حدیث و
نحو و
علوم ادبی ، به بررسی اسناد و مدارک پرداختند و همین امر موجب شد که به شرح حال راویان این اسناد توجه کنند، لذا راویانِ هر فن را به طبقات تقسیم کردند و کتاب‌هایی با این عنوان، در بارة شرح حال دانشمندان و ادیبان و فقیهان و دیگر بزرگان به وجود آوردند.
طبقات فحول الشعراء از
محمد بن سَلاّم جُمَحی (متوفی ۲۳۲) نخستین کتاب موجود در شرح حال شاعران است. در این کتاب ۱۱۴ شاعر دورة جاهلی و اسلامی بر اساس طبقه بندی خاصی معرفی شده اند
و نمونه هایی از اشعار آنان آمده است.
برخی از کتابهای مهم طبقات عبارت‌اند از: طبقات الشعراء از
دِعْبِل خُزاعی (متوفی ۲۴۶)
طبقات الشعراء از
ابوهِفّان مِهْزَمی عبدی بصری (متوفی ۲۵۷)
طبقات النُّحاة البصریین از مُبَرَّد (متوفی ۲۸۶)
طبقات الشعراء از
ابن معتز درباره شاعران دورة عباسی (مُحْدَثین) با ذکر نمونه‌ای از اشعار آنان ،
این کتاب را تذکرة
ابن المعتز نیز نامیده اند
طبقات الشعراء بالاندلس از عثمان بن ربیعه اندلسی (متوفی ح۳۱۰)
طبقات العرب و الشعراء از
عبدالعزیز جَلُّودی (متوفی ۳۳۲)
طبقات الشعراء از
اسماعیل بن یحیی مبارک یزیدی (متوفی ح۳۷۵)
طبقات النحویین و اللُغویین تألیف زُبَیدی (متوفی ۳۷۹) که در آن شرح حال نحویان و لغویان و ادیبان از
ابوالاسود دُئَلی (متوفی ۶۹) تا عصرمؤلف
آمده است؛ طبقات الشعراءاز
عمارة بن علی یمنی (متوفی ۵۶۹)
طبقات الادباء از
ابوالبرکات انباری (متوفی ۵۷۷) طبقات النُّحاة از
صفی الدین عرشانی یمنی (متوفی ۵۹۰)
طبقات الشعراءاز
محمد بن عمر بن شاهنشاه (متوفی ۶۱۷)
طبقات النُّحاة از
حمزة بن یوسف تنوخی (متوفی ۶۷۰)
طبقات النُّحاة و اللغویین از
ابن قاضی شهبه (متوفی ۸۵۱)
طبقات الشعراء از
محمود بن احمد عینی (متوفی ۸۵۵)
طبقات البیانیین از
سیوطی و طبقات اعلام الشیعة از
آقابزرگ طهرانی (متوفی ۱۳۸۹) در چند جلد که در آن شرح حال بزرگان شیعه، از جمله شاعران، از قرن چهارم تا چهاردهم آمده است.
چون درعربی حروف الفبا را «حروف مُعْجَم» می خوانند، هر کتابی را که در باره لغات یا اَعلام باشد و به صورت الفبایی تنظیم شده باشد، معجم می‌نامند.
معجم الشعراء از
محمد بن عمران مرزبانی (متوفی ۳۸۴) است شامل فهرستی از شاعران عصر جاهلی تا عصر مؤلف، به ترتیب حرف اول نام شاعر.
بخش‌هایی از این کتاب مفقود شده است.
برخی آثار دیگر در زمینه معجم ادبی عبارت‌اند از: معجم الاُدباء از
یاقوت حَمَوی (متوفی ۶۲۶) که به گفته مؤلف
در این کتاب اخبار تمام طبقات جهان اسلام، از جمله نحویان و لغویان و شاعران و قاریان و مورخان بر اساس نام آنان گرد آمده است؛ معجم الشعراء از
عفیف عبدالرحمان که در آن شرح حال شاعران از دوره جاهلی تا پایان دوره امویان (۱۳۲) با ذکر منابع و مآخذ ذکر شده است؛ المعجم المفصّل فی اللغویین العرب از
امیل بدیع یعقوب که شامل شرح حال مختصری از لغویان عرب است با ذکر منابع و مآخذ
و معجم العلماء و الشعراء الصِّقْلیین از احسان عباس در باره عالمان و شاعران جزیره صِقْلیه.
برخی شرح حال‌ها با عنوان اخبار آغاز میشود،
مانند اخبارالشعراء از
ابوالحسن مدائنی (متوفی ۲۲۵)،
اخبارالشعراء از
ابن ابی خَیْثَمه (متوفی ۲۷۹)،
اخبارالشعراء از
احمد بن زُهیر نَسائی (متوفی ۲۷۹)،
اخبارالشعراء الکبیر از ابوعبداللّه هارون بن علی (متوفی ۲۸۸)،
اخبار مَنْ عَشِقَ مِن الشعراء از جَلَّودی،
اخبار شعراء الاندلس از ابوسعید کنانی (متوفی ۳۲۰) و ابوعبداللّه اَزدی قُرطُبی (متوفی ۳۴۳)،
اخبارالشعراءالمُحْدثین من کتاب الاوراق از
محمد بن یحیی صولی (متوفی ۳۳۵) شامل شرح حال و نمونه‌ای از اشعار سیزده شاعر دوره عباسی (۱۳۲ـ ۶۵۶) ، اخبار النحویین از
عبداللّه بن جعفر بن دُرُستَوَیه (متوفی ۳۴۷)،
اخبار الاءماء الشَواعِر از
ابوالفرج اصفهانی (متوفی ۳۵۶)،
اخبار النحویین البصریین از سیرافی (متوفی ۳۶۸) در باره نحویانی که در نحو بر معاصرانشان پیشی گرفتند،
اخبار النحویین از
محمد بن حسین ادیب یمنی (متوفی ۴۰۰)،
اخبار شعراء الاندلس از
ابن فَرَضی (متوفی ۴۰۳)،
اخبار الشعراء از
محمد بن حسین عمیدالدوله (متوفی ۴۳۹)
و اخبار الشعراء السبعه از
یحیی حلبی (متوفی ۶۳۰).
برخی کتابها با عنوان اخبار فقط شامل شرح حال یک شاعر است، مانند اخبار ابی تمّام از صولی.
بر قسمتی از علم تاریخ که از طریق آن، اشخاص به واسطه
پدر یا
جد یا
قبیله خود شناخته می‌شوند،
انساب گفته میشود.
برخی کتاب‌هایی که در این زمینه نوشته شده است، عبارت‌اند از: انساب الشعراء از
ابن حبیب بغدادی نحوی (متوفی ۲۴۵)
و الانساب از
عبدالکریم سَمْعانی (متوفی ۵۶۲) که در آن به شرح حال شاعران نیز پرداخته شده است.
در دوره معاصر، عنوان «
موسوعه » نیز برای کتابهای شرح حال شاعران و ادیبان به کار رفته است، مانند موسوعه شعراء العرب یحیی شامی که شامل شرح حال مختصر شاعران از دوره جاهلی تا دوره معاصر با ذکر نمونه هایی از اشعارشان است با ذکر منابع.
کتابهای دیگری که در شرح حال شاعران و ادیبان نگاشته شده‌اند عنوان مشخصی ندارند. مهمترین آن‌ها به ترتیب زمانی عبارت‌اند از: الشعر و الشعراء از
ابن شَبَّه بصری (متوفی ۲۶۲)
الشعر و الشعراء از
ابن قتیبه دینوری (متوفی ۲۷۶) که در آن برخی اشعار شاعران نیز نقد شده است.
الورقه از ابن جرّاح (متوفی ۲۹۶) شامل شرح حال مختصر ۶۳ شاعر و نمونه‌ای از اشعار آنان
تفسیر اسماء الشعراء از
محمد بن عبدالواحد غلام ثعلب (متوفی ۳۴۵)
مراتب النحویین از
ابوالطیب لغوی (متوفی ۳۵۱)؛ الاغانی از ابوالفرج اصفهانی که در ذیل اصوات (سرود‌ها و ترانه ها) شرح حال سرایندگان آورده شده است،
این کتاب از مفصّلترین کتابها در شرح حال شاعران است و دو بار تلخیص شده است به نامهای تجرید الاغانی من ذکر المثالث و المثانی از
ابن واصل حَمَوی (متوفی ۶۹۷) و مختارات الاغانی فی الاخبار و التّهانی از
ابن منظور مصری (متوفی ۷۱۱)؛ المؤتَلف و المختلف از آمِدی (متوفی ۳۷۰) که در آن نام صحیح شاعران برای رفع اشتباه و بر اساس حروف الفبا آمده
و ضمن آن شرح حال و القاب ۶۹۵ شاعر و نمونه هایی از اشعارشان آورده شده است؛ تاریخ النُّحاة از مُفَضَّل تَنوخی (متوفی ۴۴۲)
نُزهة الاَلِبـّاء فی طبقات الاُدباء از
عبدالرحمان انباری شامل مقدمه‌ای در علم نحو و پیدایش آن
و نیز شرح حال نحویان و لغویان و برخی شاعران به ترتیب سال وفاتشان
اِنباهُ الرواة علی اَنباه النُّحاة از قِفْطی (متوفی ۶۴۶) شامل شرح حال مشایخ علم نحو و لغت از آغاز پیدایش این دو علم تا سده هفتم
الحُلّة السِّیَراء از
ابن اَبّار (متوفی ۶۵۸) در شرح حال شاعران و شخصیتهای تاریخی اندلس تا عصر مؤلف؛ اشارة التَعیین الی تَراجم النُّحاة و اللغویین از عبدالباقی مکّی (متوفی ۷۴۳)
البُلْغة فی تاریخ ائمة اللغة از فیروزآبادی (متوفی ۸۱۷)
و بُغیة الوُعاة فی طبقات اللغویین و النُّحاة از سیوطی که شرح حال نحویان برحسب تاریخ زندگیشان به ترتیب الفبای اسامی است.
در برخی دیگر از کتابها، شرح حال شاعران و بزرگان بر اساس قرن و مکانی خاص آمده است که سرآمد این کتابها یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر از
عبدالملک ثعالبی (متوفی ۴۲۹) در شرح حال شاعران سده چهارم بر اساس محل اقامتشان است.
کتابهای متعددی بر اساس شیوه ثعالبی تألیف شده که از مهمترین آنهاست: دُمیة القَصر و عُصره اهل العصر از
ابوالحسن باخرزی (متوفی ۴۶۷)، الحدیقة فی شعراء الاندلس یا الحدیقة فی الادب از
ابوالصَّلْت اندلسی (متوفی ۵۲۹)،
جنان الجنان و ریاض الاذهان فی شعراء مصر از زُبَیری (متوفی ۵۶۳)،
وِشاحُ دُمیة القصر و لقاحُ روضة العصر از
ابوالحسن بیهقی (متوفی ۵۶۵) که به تقلید از دمیة القصر تألیف شده است،
زینة الدهر فی لطائف شعراءالعصر از ورّاق خَطیری (متوفی ۵۶۸)،
خریدة القصر و جریدة العصر از
عمادالدین اصفهانی کاتب (متوفی ۵۹۷) در شرح حال شاعران قرن پنجم و ششم، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة ازا بن بَسّام شَنْتَرینی (متوفی ۵۴۲) که بیش‌تر به شرح حال شاعران و ادیبان اندلس در سده پنجم پرداخته است، الغُصون الیانِعَة فی محاسن شعراء المِائة السابعة از عَنَسی مُدْلِجی (متوفی ۶۸۵)، اصداف الاوصاف از عبداللّه وصّاف (متوفی ۷۱۹)،
الکتیبة الکامِنة فی مَنْ لَقِیناه بالاندلس من شعراء المائة الثامنة از
ابن خطیب (متوفی ۷۷۶)، خبایا الزوایا فیما فی الرجال من البقایا از
شهاب الدین خفاجی (متوفی ۱۰۶۹)،
ریحانة الالِبـّاء و زَهرة الحیاة الدنیا از خفاجی در شرح حال شاعران سده دهم و یازدهم، نَفْحة الریحانة و رَشحة طِلاءِ الحانَة از محمدامین محبّی (متوفی ۱۱۱۱) که تکمله ریحانة الالبّاء به شمار می‌آید، سُلافة العصر فی محاسن الشعراء بکلّ مصر از
علی بن احمد بن معصوم شیرازی معروف به
سیدعلیخان مدنی (متوفی ۱۱۲۰) در شرح حال شاعران سده یازدهم.
با استناد به برخی منابع، کتابهای دیگری نیز در شرح حال شاعران عرب وجود دارد، از جمله تفضیل الشعراء بَعضهم علی بَعض و مَن نُسِبَ الی اُمِّه من الشعراء هر دو از
ابوالحسن مدائنی ،
فُحول الشعراء از ابوتمّام (متوفی ۲۳۱)،
البـارِ ع فی (ال) شعراء المُوَلَّدین از
هارون بن علی بن مُنَجِّم (متوفی ۲۸۸)،
الباهر فی اخبار شعراء مخضرمی الدَولَتَین از
یحیی بن علی مُنَجّم (متوفی ۳۰۰)،
الاُنمُوذَج فی شعراء القَیْروان از
ابن رشیق (متوفی ۴۵۶ یا ۴۶۳)،
المِلَح العَصریة از
ابن قطاع نحوی (متوفی ۵۱۵)،
المختار فی النظم و النثر لافاضل اهل العصر از
ابن بَشْرون صِقْلی (متوفی ۵۶۱)،
تحفة الوزراء المُذَیَل علی کتاب مُعجم الشعراء که تکمله‌ای است بر معجم الشعراء مرزبانی و عقود الجُمان فی شعراء الزمان هر دو از ابوالبرکات مَوصِلی (متوفی ۶۵۴)،
الغُرة الطالِعة فی شعراء المائة السابعة از
علی بن موسی اندلسی (متوفی ۶۷۳) و
ابن هانی سبتی (متوفی ۷۳۳)،
شعراء الزمان از
ابن ساعی بغدادی (متوفی ۶۷۴)،
الدُرر الناصعة فی شعراء المائة السابعة از
ابن فُوَطی بغدادی (متوفی ۷۲۳)،
اُنموذَج الزمان فی (اِل) شعراء الاعیان از
عبدالسلام بن یوسف دمشقی ،
اُنمُوذَج الزمان فی شعراء (ال) قَیروان از
ابوعلی حسن ازدی مهدوی ،
و سِرّالسّرور از قاضی
معین الدین محمد بن محمود غزنوی .
کتابهای دیگری نیز وجود دارد که موضوع آن‌ها شرح حال شاعران و ادیبان نیست، اما در قسمتی از آن‌ها گاه برحسب قرن زندگی شاعران و ادیبان، شرح حال آنان آورده شده است. مهمترین این آثار عبارت‌اند از: مختصر المائة السابعة از
علم الدین بُرْزالی (متوفی ۷۳۹) و البَدر السافِر و تُحفة المسافر از اُدْفُوی (متوفی ۷۴۸) هر دو در باره بزرگان قرن هفتم،
الدرر الکامِنة فی اعیان المائة الثامنة از
ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲)، نزهة الخواطر از
عبدالحی حسنی (متوفی قرن سیزدهم) که تکمله‌ای است بر الدرر الکامنة،
الضَوء اللامع فی اعیان القرن التاسع از سخاوی (متوفی ۹۰۲)، الکواکب السائرة بأعیان المائة العاشرة از نجم الدین غُزی (متوفی ۱۰۶۱)، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر از محمدامین محبّی، سِلک الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر از محمدخلیل مرادی (متوفی ۱۲۰۶)، الدر المُنْتَثر فی رجال القرن الثانی عشر و الثالث عشر از
علی آلوسی (متوفی قرن سیزدهم)،
حلیة البَشر فی تاریخ القرن الثالث عشر از عبدالرزاق بیطار (متوفی ۱۳۳۵)
و تراجم اعیان القرن الثالث عشر و اوائل الرابع عشر از احمد تیمورپاشا (متوفی ۱۳۴۸).
در برخی کتابها بخش مهمی به شرح حال شاعرن و ادیبان اختصاص داده شده است بدون آن‌که قرن خاصی درنظر گرفته شده باشد، از آن جمله است: قلائِد العِقْیان فی محاسن الاعیان از
ابن خاقان (متوفی ۵۲۸) که بخش چهارم آن
به شاعران و ادیبان اختصاص دارد، وفیات الاعیان و اَنباء
اَبناء الزمان از
ابن خلّکان که کتاب بسیار مهمی در شرح حال و
تراجم است و بر آن چندین ذیل و تکمله نگاشته شده است که مهمترین آن‌ها تالی کتاب وفیات الاعیان از فضل اللّه صُقاعی (متوفی ۷۲۶) و فَوات الوَفَیات از
ابن شاکر کُتبی (متوفی ۷۶۴) و الوافی بالوفیات از
صَفَدی و البدر الطالع فی اعیان من بعد القرن السابع از
شوکانی (متوفی ۱۲۵۰) است؛ سِیَر اعلام النُبَلاء از ذَهبی (متوفی ۷۴۸)؛ السلوک فی طبقات العلماء و الملوک از بهاءالدین جَنَدی کِنْدی (متوفی قرن هشتم) که بیش‌تر در باره دانشمندان و امیران یمن است و ضمن آن شرح حال ادیبان و شاعران و نمونه هایی از اشعار شاعران آمده است
نَفْح الطیب من غُصن الاندلس الرَطیب از مَقَّری (متوفی ۱۰۴۱) در باره بزرگان اندلس؛ ریاض العلماء و حیاض الفضلاء از اَفندی (متوفی قرن دوازدهم)؛ روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات از خوانساری (متوفی ۱۳۱۳)؛ اعیان الشیعة از
محسن امین عاملی (متوفی ۱۳۷۱) و الاعلام از
خیرالدین زرکلی (متوفی ۱۳۹۶).
کتاب‌هایی در شرح حال زنان نامدار، عمدتاً شاعر و ادیب، نوشته شده است، از جمله: بلاغات النساء... و اشعارهِن فی الجاهلیة و صدرالاسلام از
ابن ابی طاهر طَیفور خراسانی (متوفی ۲۸۰) مشتمل بر اشعار و سخنان زنان بزرگ تا عصر مؤلف، این کتاب فصلی دارد
در باره زنانی که به شاعری شهرت داشتند؛ اخبار الاِماء الشَواعر؛ تاریخ النساء از
محمد بن احمد ابیوردی (متوفی ۵۵۷)
معجم النِسوان از
ابن عساکر (متوفی ۵۷۱)
النساء الشواعر
الدر المنثور فی طبقات رَبّات الخُدور از زینب فواز (متوفی ۱۹۱۴)؛ اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام از عمررضا کَحاله؛ نساء شهیرات من الشرق و الغرب از وداد سکاکینی و تُماضِر توفیق
و نساء متفوقات از سَلمی ' حفار کزبری.
کتاب‌هایی نیز وجود دارد که موضوع آن‌ها شرحهای لغوی و ادبی و نحوی است، ولی مؤلفان آن‌ها به مناسبت‌هایی به شرح حال شاعران و ادیبان نیز پرداخته اند.
مانند سَرح العیون فی شرح رساله
ابن زیدون از
ابن نُباته (متوفی ۷۶۸)، معاهد التَنْصیص از عبدالرحیم عباسی (متوفی ۹۶۳) که شرح شواهد شعری تلخیص در علوم بلاغی است، و خزانة الادب و لُبّ لباب لسان العرب از عبدالقادر بغدادی (متوفی ۱۰۹۳).
(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، چاپ سنگی کانپور ۱۸۷۱.
(۲) احمد علی، هفت آسمان، کلکته ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۳) بهگوان داس هندی، سفینه هندی، چاپ محمد عطاءالرحمان عطاء کاکوی، چاپ سنگی پتنه ۱۳۷۷/ ۱۹۵۸.
(۴) دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، چاپ محمد عباسی، تهران (۱۳۳۷ش).
(۵) احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ ش.
(۶) محمد بن علی راوندی، کتاب راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، چاپ محمد اقبال، تهران ۱۳۳۳ ش.
(۷) سام میرزاصفوی، تذکره تحفه سامی، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران. طبقات الشعراء از محمود بن احمد عینی محمد عبدالغنی حسن، التراجم و السّیر، ج۱، ص۴۷، قاهره ۱۹۶۹.
(۸) محمدرضا شفیعی کدکنی، شاعری درهجوم منتقدان: نقد ادبیgt;lt;reflt;reftag light_tag در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۹) محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینة الادب، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ ش.
(۱۰) عوفی.
(۱۱) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۲) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۱۳) محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۴) علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۱۷) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۱۸) حسن بن بشر آمدی، المؤتلف و المختلف فی اسماء الشعراء و کناهم و القابهم و انسابهم و بعض شعرهم، در محمد بن عمران مرزبانی، معجم الشعراء، چاپ ف کرنکو، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
(۱۹)
ابن ابی طاهر، کتاب بلاغات النساء، قم، شریف رضی.
(۲۰) عبدالرحمان
ابن انباری، نزهة الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/ ۱۹۶۷). (۲۱)
ابن جراح، الورقة، چاپ عبدالوهاب عزام و عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۹۵۳.
(۲۲)
ابن حبیب، تذکرة النبیه فی ایام المنصور و بن یه، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۹۷۶ـ۱۹۸۶.
(۲۳)
ابن خاقان، قلائدالعقیان فی محاسن الاعیان، چاپ عبده سلیمان جزایری، پاریس ۱۲۷۷/۱۸۶/محمد عبدالغنی حسن، التراجم و السّیر، ج۱، ص۸۰، قاهره ۱۹۶۹. ، چاپ افست تونس ۱۹۶۶.
(۲۴)
ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، أو، طبقات الشعراء، چاپ مفید قمیحة و نعیم زرزور، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۲۵)
ابن معتز، طبقات الشعراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶.
(۲۶)
ابن منظور، لسان العرب.
(۲۷)
ابن ندیم، الفهرست.
(۲۸) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی.
(۲۹) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۴، نقله الی العربیة یعقوب بکر و رمضان عبدالتواب، ج ۵، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵.
(۳۰) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
(۳۱) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۳۲) محمد بن سلام جمحی، طبقات فحول الشعراء، چاپ محمود محمدشاکر، (قاهره ۱۹۵۲).
(۳۳) محمد بن یعقوب جندی کندی، السلوک فی طبقات العلماء و الملوک، چاپ محمد بن علی اکوع حوالی، صنعا ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
(۳۴) حاجی خلیفه.
(۳۵) محمد عبدالغنی حسن، التراجم و السّیر، قاهره ۱۹۶۹.
(۳۷) دهخدا، فرهنگ دهخدا.
(۳۸) محمد بن حسن زبیدی، طبقات النحویّین و اللغویّین، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴.
(۳۹) زرکلی، ارشادالامة.
(۴۰) جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، ج ۳، مصر ۱۹۱۸.
(۴۱) سرکیس.
(۴۲) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳.
(۴۳) حسن بن عبداللّه سیرافی، اخبار النحویّین البصریّین، چاپ طه محمد زینی و محمد عبدالمنعم خفاجی، قاهره ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵.
(۴۴) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویّین و النُّحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۴۵) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش.
(۴۶) محمد بن یحیی صولی، اخبارالشعراء المحدثین، چاپ هیورث دن، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۴۷) عبدالرحمان عطبه، موسوعة المصادر و المراجع، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸.
(۴۸) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴۹) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النجاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۵۰) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۵۱) ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
(۵۲) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت.
(۵۳) امیل بدیع یعقوب، المعجم المفصّل فی اللّغویّین العرب، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکره‌نویسی عربی»، شماره.
