• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تحنث (دانشنامه‌حج)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: تحنث.

تَحَنُّث به معنای خلوت‌گزینی برای عبادت و یکی از سنت‌های قریش در قبل از اسلام بود. برخی از خداپرستان قریش قبل از اسلام در غار حرا به عبادت مشغول شده و بعد از آن به طواف کعبه می‌پرداختند. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز قبل از بعثت هر ساله به غار حرا برای پرستش خدای یکتا می‌رفت و در همان غار به مقام نبوت رسیدند. در شریعت اسلام، اعتکاف شبیه همان تحنث است ولی رهبانیت افراطی نفی شده است.


«تحنُّث» مصدر باب تفعل، از ریشه «ح ـ ن ـ ث» یعنی گناه،
[۱] فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۳، ص۲۰۶.    
[۲] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۶۰.    
[۳] محمدعلی نجار و دیگران، المعجم الوسیط، ج۱، ص۲۰۱، «حنث».    
به معنای بندگی، عبادت کردن،
[۴] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۱، ص۲۸۰.    
[۵] زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۵، ص۲۵۵ «حنث».    
نیکوکاری،
[۶] زمخشری، اساس البلاغه، ج۱، ص۹۷، «حنث».    
[۷] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۵۴.    
[۸] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۸۴.    
[۹] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص ۱۰۵.    
انجام کارهای دور‌کننده انسان از گناه،
[۱۰] محمدعلی نجار و دیگران، المعجم الوسیط، ج۱، ص۲۰۱.    
[۱۱] مصطفوی، حسن، التحقیق، ج۲، ص۲۹۰-۲۹۱، «حنث».    
و پرهیز از پرستش بت‌ها است.
[۱۲] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۱، ص۲۸۰.    
برخی واژه‌شناسان، تحنُّث را از‌ اندک موارد کاربرد لفظ در خلاف معنای آن و به معنای خودداری از اصل معنا (گناه) دانسته‌اند.
[۱۳] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ص۲۸۰.    
[۱۴] زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۵، ص۲۲۶.    


شماری از مستشرقان، تحنُّث را معرّب کلمه عبری «تحنوت» یا «تحنوث» به معنای اعتکاف و توجه به خدا دانسته
[۱۵] مونتگومری، ویلیام، محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فی مکه، ص۱۰۹-۱۱۰.    
[۱۶] جوادعلی، تاریخ العرب فی الاسلام، ج۷، ص۸.    
و رفتار پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را در پرتو روش راهبان یهودی و مسیحی یا پاره‌ای تجارب شخصی پنداشته‌اند
[۱۷] مونتگومری، ویلیام، محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فی مکه، ص۱۰۹.    
و در تداول لفظ تحنُّث یا رواج این سنّت در میان قریش پیش از اسلام تردید کرده‌اند و بر همین پایه، هر‌گونه ارتباط میان تحنُّث و تحنُّف یا حنفاء را انکار کرده‌اند.
[۱۸] حداد عادل و دیگران، دانشنامه جهان اسلام، ج۶، ص۶۸۵.    

در برابر، گروهی تحنُّث و تحنُّف را به یک معنا دانسته
[۱۹] زمخشری، اساس البلاغه، ج۱، ص۲۱۷.    
و حتی تحنُّث را شکل تبدیل یافته تحنُّف شمرده‌اند
[۲۰] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۵.    
[۲۱] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۱، ص۲۸۰.    
[۲۲] زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۳، ص۱۹۸-۱۹۹، «حنث».    
و باور دارند که تحنّث استمرار سنّتی حنیفانه است که برخی از قریش که به حنفاء شناخته می‌شدند، پی می‌گرفتند.
[۲۳] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۵.    


بر پایه گزارش تاریخ‌نگاران و سیره‌نگاران، تحنُّث سنت برخی از قریش است که در ماه مبارک رمضان در غار حراء عبادت و تهجد نموده، فقیران را اطعام می‌کردند و سپس به طواف کعبه می‌پرداختند.
[۲۴] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۱۶.    
[۲۵] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۵.    
[۲۶] طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰۰.    
بلاذری، عبدالمطلب، جد پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را پایه‌گذار این سنت در میان قریش می‌داند.
[۲۷] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۲.    
[۲۸] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۸۲.    
از افرادی دیگر مانند ورقة بن نوفل و ابوامیة بن مغیره نیز در این شمار نام برده‌اند.
[۲۹] ابن حبیب، محمد، المنمق، ص۴۲۲.    
[۳۰] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۲۳۷.    
برخی چون ابن هشام ضمن بیان ارتباط واژگانی تحنُّف و تحنُّث، این سیره را مربوط به حنفاء و افرادی از جمله زید بن عمرو بن نفیل دانسته‌اند که برای پرهیز از پرستش بت‌ها و آداب جاهلی و دور ماندن از آزار بت‌پرستان، به غار حراء می‌رفتند و به اطعام مساکین می‌پرداختند.
[۳۱] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۵۱.    
[۳۲] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۲۲-۲۳۲.
[۳۳] ابن حبیب، محمد، المنمق، ص۴۲۲.    
[۳۴] زریاب، عباس، سیره رسول الله، ص۷۹-۸۱.


پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هر سال پیش از بعثت، مدتی مجاور غار حراء بود
[۳۵] امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، خطبه۱۹۲.    
[۳۶] ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۱۰، ص۳۵۶.    
و در آن‌جا خلوت گزیده، به عبادت و تهجد می‌پرداخت و در آن هنگام و پس از بازگشت از حراء، فقیران را اطعام می‌نمود و پیش از بازگشت به خانه، کعبه را طواف می‌کرد.
[۳۷] ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحق، ص۱۲۱.
[۳۸] ابن ‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳.    
[۳۹] طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰۰.    

درباره چگونگی و علت تحنُّث پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، آگاهی‌های چندان در روایات در دست نیست؛ اما تحنُّث در همه یا بخشی از ماه رمضان و در غار حراء صورت می‌پذیرفت و بیشتر با توشه‌ای ‌اندک، معمولاً روغن زیتون و نان خشک، همراه بود.
[۴۰] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۸۱.
بر پایه بیشتر گزارش‌ها، پیامبر به تنهایی درون غار می‌رفت و در آن‌جا بیتوته می‌کرد تا کنار عبادت، مجالی بیشتر برای تفکر و تامل داشته باشد.
[۴۱] طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰.
[۴۲] ابن ‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳.
[۴۳] ابن هشام، السیرة النبویه، ص۳۶.
[۴۴] رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۳۶.
روایاتی نیز از همراهی علی (علیه‌السلام) با پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در غار حراء حکایت دارد.
[۴۵] امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.    
[۴۶] امین، سید‌ ‌محسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۷۲.    
برخی روایاتی را که درباره همراهی حضرت خدیجه (سلام‌الله‌علیها) یا دیگران در این ایام آمده
[۴۷] ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحق، ص۱۲۱.
[۴۸] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۷.    
[۴۹] طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰۰.    
[۵۰] المقریزی، تقی الدین، امتاع الاسماع، ج۱، ص۲۰.    
نشانگر همراهی تا محل تحنُّث یا برای بردن توشه و آب دانسته‌اند.
[۵۱] رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۳۶.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) هنگام آغاز وحی در غار تنها بود و از آن جا نزد خدیجه (سلام‌الله‌علیها) رفت.
[۵۲] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۷.    
[۵۳] ابن ‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳.    
[۵۴] رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۳۶.

ابن حزم باور دارد هیچ کس رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را به این کار دستور نداده و ایشان این رفتار را با الگوگیری از کسی انجام نداده است
[۵۵] ابن حزم، جوامع السیرة النبویه، ص۳۶.    
[۵۶] جعفریان، رسول، سیره رسول خدا، ص۲۲۷.
؛ بلکه از ۱۰ سال پیش از بعثت، ندا و نور غیبی و آواز سنگ‌ها و درختان را می‌شنید تا پرده از دیدگانش کنار رفت. این‌که از عادت‌شکنی‌ها و دلیل‌های نبوت پیامبر (اِرهاصات) به شمار می‌آید،
[۵۷] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۵.
[۵۸] علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۳۹، ص۳۲۷-۳۲۸.    
او را به تفکر و ژرف‌اندیشی درباره جهان و انسان و آفریدگار هستی که انگیزه اصلی مجاورت در غار حراء بود، وامی‌داشت. از همین‌رو، وی در این مدت، بیشتر به تفکر و عبادت خدا و مشاهده کعبه مشغول بوده است.
[۵۹] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۳۹.    
[۶۰] صالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۸، ص۷۴.    
خداوند این خلوت و تنهایی را برای او محبوب گرداند؛ به گونه‌ای که انوار معرفت بر قلب وی تابید و چیزی محبوب‌تر از این خلوت برایش نبود.
[۶۱] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۳۷.    
در پی آن، حقایقی از جهان برایش کشف شد و سرانجام وحی رسالت در غار حراء بر او نازل گشت.

از تحنُّث یا اعتکاف پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) پس از بعثت در مکه خبری در دست نیست.
[۶۲] موسوی بجنوردی، سید محمدکاظم، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۳۵۵.
ایشان در هر سه دهه ماه مبارک رمضان در مسجد مدینه اعتکاف انجام می‌داد.
[۶۳] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۷۵.    
تحنُّث قرابتی فراوان با اعتکاف دارد؛ از جمله این‌که هر دو خلوت‌گزینی برای تفکر و عبادت خداوند هستند که بهترین هنگام آن ماه مبارک رمضان است؛ ولی اعتکاف از دیدگاه شرعی دارای شرایط و احکام خاص مانند روزه و حضور دست‌کم سه روز در مسجد است.

تحنث از دیدگاه قصد و انگیزه و طول مدت و ارتباط با جامعه، با رهبانیت متفاوت است. رهبانیت هرگز از تایید اسلام و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بهره نبرده و ایشان دین خود را بر پایه حنفیت سهل و آسان و نه رهبانیت خوانده
[۶۴] شیخ صدوق، الامالی، ص۱۲۳.    
[۶۵] ری‌شهری، میزان الحکمه، ج۲، ص۹۵۱.    
و افرادی چون ابوعامر راهب را به دلیل وارد کردن رهبانیت به دین ابراهیم حنیف، فاسق دانسته است.
[۶۶] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۴، ص۷۶۹.    


۱. اساس البلاغه: زمخشری (م ۵۳۸ق)، به کوشش عبدالرحیم، دفتر تبلیغات.
۲. اعیان الشیعه: سید محسن امین (م۱۳۷۱ق)، به کوشش حسن امین، بیروت، دار التعارف.
۳. الامالی: طوسی (م۴۶۰ق)، قم، دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
۴. انساب الاشراف: بلاذری (م۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
۵. بحار الانوار: مجلسی (م۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
۶. تاج العروس: زبیدی (م۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
۷. تاریخ العرب فی الاسلام: جواد علی، قم، رضی، ۱۴۱۴ق.
۸. تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): طبری (م۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۹. تاریخ قرآن: محمود رامیار، تهران، امیر کبیر، ۱۳۴۶ش.
۱۰. التحقیق: مصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
۱۱. جوامع السیرة النبویه: ابن حزم‌اندلسی (م۴۵۶ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۱۲. دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
۱۳. دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش.
۱۴. سبل الهدی: محمد بن یوسف صالحی (م۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
۱۵. السیرة الحلبیه: حلبی (م۱۰۴۴ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
۱۶. السیرة النبویه: ابن هشام (م۲۱۳ق./۲۱۸ق)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
۱۷. سیره ابن اسحق (السیر و المغازی): ابن اسحاق (م۱۵۱ق)، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش.
۱۸. سیره رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): عباس زریاب خویی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
۱۹. الصحاح: جوهری (م۳۹۳ق)، به کوشش عطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
۲۰. الطبقات الکبری: ابن سعد (م۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
۲۱. العین: خلیل (م۱۷۵ق)، به کوشش مخزومی و سامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
۲۲. فتح الباری: ابن حجر عسقلانی (م۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
۲۳. الکافی: الکلینی (م۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۲۴. مجمع البیان: طبرسی (م۵۴۸ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۲۵. محمد(ص) فی مکه: عبدالرحمن عبدالله شیخ حسین عیسی، قاهره، الهیئة المصریه، ۲۰۰۲م.
۲۶. المصباح المنیر: فیومی (م۷۷۰ق)، قم، دار الهجره، ۱۴۰۵ق.
۲۷. المعجم الوسیط: ابراهیم انیس و دیگران، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵ش.
۲۸. مفردات: راغب (م۴۲۵ق)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۲ق.
۲۹. المنمق: ابن حبیب (م۲۴۵ق)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
۳۰. میزان الحکمه: ری‌شهری، قم، دار الحدیث، ۱۴۱۶ق.
۳۱. نهج البلاغه: صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۵ق.

۱. ↑ فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج۳، ص۲۰۶.    
۲. ↑ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۶۰.    
۳. ↑ محمدعلی نجار و دیگران، المعجم الوسیط، ج۱، ص۲۰۱، «حنث».    
۴. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۱، ص۲۸۰.    
۵. ↑ زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۵، ص۲۵۵ «حنث».    
۶. ↑ زمخشری، اساس البلاغه، ج۱، ص۹۷، «حنث».    
۷. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۵۴.    
۸. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۸۴.    
۹. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص ۱۰۵.    
۱۰. ↑ محمدعلی نجار و دیگران، المعجم الوسیط، ج۱، ص۲۰۱.    
۱۱. ↑ مصطفوی، حسن، التحقیق، ج۲، ص۲۹۰-۲۹۱، «حنث».    
۱۲. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۱، ص۲۸۰.    
۱۳. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ص۲۸۰.    
۱۴. ↑ زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۵، ص۲۲۶.    
۱۵. ↑ مونتگومری، ویلیام، محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فی مکه، ص۱۰۹-۱۱۰.    
۱۶. ↑ جوادعلی، تاریخ العرب فی الاسلام، ج۷، ص۸.    
۱۷. ↑ مونتگومری، ویلیام، محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فی مکه، ص۱۰۹.    
۱۸. ↑ حداد عادل و دیگران، دانشنامه جهان اسلام، ج۶، ص۶۸۵.    
۱۹. ↑ زمخشری، اساس البلاغه، ج۱، ص۲۱۷.    
۲۰. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۵.    
۲۱. ↑ جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۱، ص۲۸۰.    
۲۲. ↑ زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۳، ص۱۹۸-۱۹۹، «حنث».    
۲۳. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۵.    
۲۴. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۱۱۶.    
۲۵. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۵.    
۲۶. ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰۰.    
۲۷. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۹۲.    
۲۸. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۸۲.    
۲۹. ↑ ابن حبیب، محمد، المنمق، ص۴۲۲.    
۳۰. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۲۳۷.    
۳۱. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۵۱.    
۳۲. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۲۲-۲۳۲.
۳۳. ↑ ابن حبیب، محمد، المنمق، ص۴۲۲.    
۳۴. ↑ زریاب، عباس، سیره رسول الله، ص۷۹-۸۱.
۳۵. ↑ امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، خطبه۱۹۲.    
۳۶. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری، ج۱۰، ص۳۵۶.    
۳۷. ↑ ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحق، ص۱۲۱.
۳۸. ↑ ابن ‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳.    
۳۹. ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰۰.    
۴۰. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۸۱.
۴۱. ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰.
۴۲. ↑ ابن ‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳.
۴۳. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ص۳۶.
۴۴. ↑ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۳۶.
۴۵. ↑ امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲.    
۴۶. ↑ امین، سید‌ ‌محسن، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۷۲.    
۴۷. ↑ ابن اسحاق، محمد، سیره ابن اسحق، ص۱۲۱.
۴۸. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۷.    
۴۹. ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۰۰.    
۵۰. ↑ المقریزی، تقی الدین، امتاع الاسماع، ج۱، ص۲۰.    
۵۱. ↑ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۳۶.
۵۲. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۷.    
۵۳. ↑ ابن ‌سعد بغدادی، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۵۳.    
۵۴. ↑ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۳۶.
۵۵. ↑ ابن حزم، جوامع السیرة النبویه، ص۳۶.    
۵۶. ↑ جعفریان، رسول، سیره رسول خدا، ص۲۲۷.
۵۷. ↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۵.
۵۸. ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۳۹، ص۳۲۷-۳۲۸.    
۵۹. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۳۹.    
۶۰. ↑ صالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، ج۸، ص۷۴.    
۶۱. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۱، ص۳۳۷.    
۶۲. ↑ موسوی بجنوردی، سید محمدکاظم، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۳۵۵.
۶۳. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۷۵.    
۶۴. ↑ شیخ صدوق، الامالی، ص۱۲۳.    
۶۵. ↑ ری‌شهری، میزان الحکمه، ج۲، ص۹۵۱.    
۶۶. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۴، ص۷۶۹.    


اباذر جعفری، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «تحنث»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۳/۱۵.    


رده‌های این صفحه : تاریخ اسلام | سیره پیامبر
جعبه ابزار