تحصیل المرام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و ولاتها الفخام اثر محمد بن احمد المالکی المکی؛ معروف به الصباغ در سال ۱۲۸۴ ق به
زبان عربی تالیف شده است. التحصیل خلاصه‌ای جامع از اخبار و احکام کتب تاریخی و فقهی و حدیثی در رابطه با
بیت الحرام و
مکه و مشاعر شریف است که در دو مجلد منتشر شده است. مصنفین تاریخ مکه به این کتاب توجه کرده و بسیار از آن نقل کرده‌اند که بیانگر جایگاه آن نزد آنها است. عبدالله بن دهیش تحقیق جامعی بر کتاب به انجام رسانده است.
نویسنده ابتدا مطالب را از کتب معتبر علمی که در مقدمه از آنها نام برده است، گرد آورده است و سپس مباحث را به
آیات قرآنی و
حدیث مزین کرده است. وی برخی از مطالب را عینا نقل کرده و در مواردی نیز دخل و تصرف کرده است. او در اکثر موارد حدیث را به مصدرش نسبت می‌دهد؛ اما گاه نیز با عباراتی؛ مانند وفی کلام بعضهم نقل می‌کند. در روایات متعارض جمع بین روایات را نیز ذکر می‌کند. در بررسی سندی اخبار از خود اظهار نظر نمی‌کند و تنها به نقل آراء دیگران اکتفا می‌کند. مسایل فقهی را همراه با دلیل و با نقل مذاهب فقهی بدون ترجیح بین آنها ذکر می‌کند و احیانا اقوال
صحابه و
تابعین را نیز می‌آورد.
کتاب؛ مشتمل بر یک مقدمه، شش باب و هر باب نیز به تناسب از فصولی تشکیل شده است. خاتمه نیز درباره مقابر مکه و معرفی کسانی است که در آن مدفون هستند. در پایان نیز بخش مفصلی با عنوان تتمه آمده است.
خلاصه‌ای از مطالب کتاب به ترتیب ابواب آن به شرح ذیل است:
۱- آنچه که از تاریخچه بیت الحرام درمنابع وجود داشته، مانند: اول کسی که آن را بنا نمود و متعلقات آن را نصب نمود و تعداد بناهای آن و نیز فضایل این خانه و نگاه به آن و همچنین شرح فضیلت
حجرالاسود و مقام و مستجار و... مطالب این باب را تشکیل می‌دهد. نویسنده برخی اخبار را با زمان خود تطبیق می‌دهد، به عنوان مثال در صفحه ۱۰۸، از روزنه‌های چهارگوشی که در
زمان عبدالله بن زبیر برای ورود نور در سقف خانه
کعبه تعبیه شده بود، خبر می‌دهد و چنین ادامه می‌دهد که: در زمان ما این روزنه‌ها وجود ندارد و مسدود شده است.
۲- چگونگی اخراج زمزم برای
اسماعیل علیه‌السّلام توسط
جبرئیل و نیز حفر آن توسط
عبدالمطلب پس از تخریب آن و فضیلت و اسامی آن مباحث این بخش را تشکیل می‌دهد. از اخبار قابل توجه روایتی است که
علی علیه‌السّلام به نقل از عبدالمطلب،
الهام غیبی در حفر
زمزم را بیان می‌کند و راویان اهل سنت؛ مانند: حلبی، ابن اسحاق ودیگران آن را نقل و شرح کرده‌اند.
۳- وضعیت مسجدالحرام در ایام جاهلیت و صدر
اسلام و توسعه آن در زمان‌های مختلف ونیز ذکر
صفا و مروه و
عرفه و
منی و
مزدلفه واماکن دیگر و حدود آنها از منابع مختلف استخراج و بررسی شده است.
۴- شهر مکه دارای اسامی متعدد و کوه‌ها و اماکن شریف و مساجدی است که حدود و ویژگی‌های آنها را به دقت مشخص می‌کند. تکمیل
مسجدالحرام در ادوار مختلف و نیز آتش سوزی و تعمیر آن و همچنین ویژگی‌ها و مساحت و ابواب آن تا عصر نویسنده در این بخش آمده است. نویسنده در معرفی مکان‌های شریف مکه به محل‌های استجابت دعا اشاره می‌کند که از آن جمله مولد نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است. او سپس با استناد به سفرنامه ابن جنید، مکانی را متذکر می‌شود که در بین مردم مشهور به مولد
علی بن ابی طالب علیه‌السّلام است که نزدیک مولد
نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است و بر ورودی آن سنگی است که بر آن نوشته شده: این مولد
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السّلام است و در آن رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بزرگ شده است. وی سپس به این قول که ایشان در داخل کعبه متولد شده‌اند، اشاره می‌کند و آن را نزد علما ضعیف می‌داند و البته در رد این قول به یک منبع اشاره می‌کند که خلاف تحقیق است. الصباغ از مواضع معروف دیگر به خانه
حضرت خدیجه سلام‌الله‌علیهم که گفته می‌شود، مولد
فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهم است و در یکی از اتاق‌های آن متولد شده‌اند، اشاره می‌کند. این خانه اکنون به صورت
مسجد است و قبه‌ای در آن وجود دارد که به قبة الوحی معروف است و در آن جا
وحی بر ایشان نازل می‌شده است. مولد فاطمه و قبه وحی که مورد زیارت مردم واقع می‌شود، به یکدیگر متصل هستند. این مکان افضل اماکن مکه پس از مسح از نکاتی که اشاره به آن لازم است، رعایت ادب نویسنده در ذکر نام فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیهم است که با عنوان بانو از ایشان نام می‌برد.
۵- در این باب مطالبی درباره تحریم حرم مکه و فضیلت اهل و مجاورین آن و بقعه شریفی که رسول مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن مدفون است و نیز اماکن استجابت دعا در
مکه و
مدینه ذکر شده است. از مباحثی که نویسنده به تبع علمای
اهل سنت به آن پرداخته، این است که
مدینه افضل است یا مدینه؟ در افضلیت مدینه به روایتی از عمر بن خطاب استدلال می‌کند. وی سپس چنین می‌آورد: مدینه بعد از
هجرت نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اقامت ایشان در آن از مکه برتر شد، چرا که شرف مکان به مکین است. این در حالی است که در چند صفحه بعد به افضلیت مکه و اهل آن اشاره می‌کند.
۶- چشمه‌های مکه و برکه‌ها و آبشخورهای حرم و اطراف آن از مطالبی که در پایان کتاب آمده است.
دو باب آخر، بخش اندکی از جلد دوم را به خود اختصاص داده و پس از آن خاتمه آمده است. در معرفی مقبره‌های مکه ابتدا معلا را نام برده است. وی در ذکر اسامی کسانی که در این مکان مدفون هستند با نام خدیجه کبری سلام‌الله‌علیهم به عنوان اولین
زن مسلمان آغاز می‌کند؛ اما پیش از آن این گونه زمینه سازی می‌ند که: زیارت قبور زنان در زمان حاضر حرام قطعی است. البته دلیلی برای این حکم ذکر نمی‌کند.
تتمه؛ مشتمل بر چند بخش می‌باشد: ۱- اسامی والیان و امراء مکه در زمان خلفا و امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السّلام تا زمان بنی عباس ۲- خلفا و سلاطینی که
حج به جا آورده‌اند. ۳- ذکر بلایای طبیعی مکه؛ مانند:
سیل،
زلزله و
صاعقه.
محقق در مطلع کتاب گزارشی از کتاب و شیوه تحقیقی خود را شرح کرده است. وی در تعلیقات و پاورقی این موارد را آورده است: ۱- آدرس آیات ۲- توضیح کلمات غریب ۳- بیان آدرس نصوص و نقل مواردی که با منبع اختلافی وجود دارد ۴- تعریف اعلام و اماکن و شهرها ۵- اثبات نقشه‌های مصوره دال بر موقعیت جغرافیایی سرزمین وحی و نیز مکان‌هایی که الصباغ ذکر کرده است.
۱- آیات.
۲- احادیث و آثار.
۳- اعلام.
۴- کتب.
۵- اقوام.
۶- منصب‌ها.
۷- مصطلحات.
۸- اشعار.
۱۰- مصادر و مراجع.
۱۱- ملحقات (عکس‌ها و نقشه‌های بعضی از مکان‌ها).
۱۲- موضوعات تمام کتاب.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
