تاریخ‌نگاری دودمانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ‌های وقایع نگاشتی نظمی مبتنی بر دوران
حکومت خلفا و
سلاطین دارد.
در
تاریخ‌های دودمانی نیز که پس از زوال قدرت مرکزی
خلافت اسلامی تألیف شد، دوران حکومت حاکمان به عنوان تنها اصل تنظیم مطالب به کار رفت.
در نحوه تنظیم
تاریخ‌های قدیم‌ترِ
امویان و
عباسیان از همین شیوه پیروی شده است و از نخستین حاکمان آغاز می‌شود و به آخرین آن‌ها می‌انجامد.
شیوه
تاریخ‌نگاری دودمانی بسیار قدیمی است و ویژگی بارز اسلامی آن توجه خاص به مسائل اخلاقی و اداری است.
شاید این توجه نشانه نفوذ
تاریخ‌نگاری ایرانیان باشد که
تاریخ را بر حسب دوران حکومت
شاهان تنظیم می‌کرده‌اند.
تاریخ‌های دودمانی معمولاً به توصیه و
تشویق یا تمایل دستگاه‌های حاکم تألیف می‌شدند
و از این‌رو برای جلب خشنودی حاکمان یا پرهیز از
خشم آنان آمیخته به
تعصب و بزرگ‌نمایی‌اند یا پاره‌ای حقایق
تاریخی در آن‌ها نیامده است و به هر روی در استناد به آن‌ها باید
احتیاط کرد.
یکی از نخستین کسانی که
تاریخ دودمانی نوشت،
عَوانة بن حَکَم کلبی (متوفی ۱۴۷)،
اخباری و
نسب شناس کوفی ، بود که
سیره معاویه و
بنی امیه را نوشت.
ابوالحسن مدائنی (متوفی ۲۲۵)، از راویان عوانه،
نیز در باره
خلفای عباسی کتاب‌هایی تألیف کرد.
پس از او
ابن نَطّاح محمد بن صالح (متوفی ۲۵۲)، نسب شناس و اخباری و شاگرد مدائنی،
کتاب الدوله را در باره
دودمان عباسیان نوشت که
ابن ندیم آن را نخستین تألیف در
تاریخ عباسیان دانسته است،
گر چه خود از کتاب‌هایی با عنوان «کتاب الدوله» از نویسندگانی مقدّم بر
ابن نطّاح یاد کرده است.
کتاب کهن
اخبار الدولة العباسیة از مؤلفی ناشناخته
می‌تواند طرح کلی آثار از میان رفته را باز نمایاند.
از قدیم‌ترین
تاریخ‌های دودمانی راجع به سلسله‌های مستقل، التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیة در
تاریخ آل بویه و
دیلمیان از آغاز کار تا روزگار عضدالدوله (حک: ۳۳۸ـ۳۷۲) است.
این کتاب به دست ابواسحاق
ابراهیم بن هلال صابی (متوفی ۳۸۰)،
کاتب و
شاعر ، آن را به دستور عضدالدوله تألیف کرد.
محمدحسین زَبیدی بخشی از آن را با عنوان المُنتزع من کتاب التاجی شرح کرده است (بغداد ۱۹۷۷).
نُصرة الفَتره و عُصرة الفطرة ـ که گزیده آن با عنوان زبدة النُصرة، از
فتح بن علی بن دار ی در دست است (چاپ هوتسما، لیدن ۱۸۸۹) ـ اثری کهن در
تاریخ سلجوقیان تألیف
عمادالدین اصفهانی (متوفی ۵۹۷) است.
این کتاب از منابع صدرالدین
علی بن ناصر حسینی (متوفی ۵۷۵) در اخبار الدولة السلجوقیة بوده است.
نمونه کاملی از تقسیم‌بندی دودمانی را می‌توان در اخبار الدُوَل المُنقطعة تألیف
علی بن ظافر ازد ی (متوفی ۶۱۳)،
مورخ مصری، مشاهده کرد که شامل بخش‌هایی جداگانه در
تاریخ دولت‌های اسلامی است.
جزء دوم کتاب (چاپ آندره فریه، قاهره ۱۹۷۲) در دست است و از این جزء، بخش
تاریخ عباسیان (چاپ زهرانی، مدینه منوره ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸) و
حمدانیانِ (چاپ تمیمه رواف، دمشق ۱۹۸۵) آن نیز جداگانه چاپ شده است.
التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیه تألیف
ابن اثیر (متوفی ۶۳۰)،
تاریخ دولت
اتابکان زنگی
موصل از آغاز تا روزگار ملک قاهر مسعود (حک: ۶۰۷ـ۶۱۵) است.
ابن اثیر در این کتاب
از آگاهی‌هایی که به سبب نزدیکی پدرش با امرای موصل داشته، بهره گرفته و از جنگ‌های آنان با
صلیبیان یاد کرده است (
التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیه).
مُفرِّج الکُروب فی اخبار بنی ایّوب تألیف
ابن واصل (متوفی ۶۹۷) به سبب پیوستگی مؤلف با امرای ایوبی
از منابع مهم در باره
ایوبیان مصر و
شام ،
نزاع‌های داخلی و
جنگ‌های ایشان با صلیبیان است.
تاریخ ایوبیان در
یمن و سلاطین نخست
بنی رسول از ۵۶۹ تا ۶۹۴، موضوع السِمط الغالی الثَمَن فی اخبار الملوک مِن الغُزّ بالیمن تألیف امیر محمد بن حاتم یامی است.
علی بن حسن خَزرَجی (متوفی ۸۱۲) نیز در العُقود اللؤلؤیة فی
تاریخ الدولة الرسولیة،
تاریخ دولت بنی رسول (جانشینان ایوبیان در یمن) را با شرح حوادث به صورت سال‌شمار و سرگذشت
وفیات هر سال (از ۶۲۶ تا ۸۰۳) گرد آورد.
التحفة الملوکیة فی الدولة الترکیة نوشته
بَیبَرس منصوری (متوفی ۷۲۵)، سپاهی و دولت‌مرد و مورخ مملوکی،
تاریخ مختصر ممالیک بحریه است که روی‌دادهای ۶۴۷ تا ۷۱۱ را به صورت سال‌شمار در بر دارد (چاپ عبدالحمید صالح حمدان،
قاهره ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷).
ابن حبیب بدرالدین حسن بن عمر (متوفی ۷۷۹)، مورخ بزرگ
سده هشتم، نیز حوادث دوره‌ای مهم از سلطنت ممالیک مصر را از ۶۷۸ تا ۷۷۰ با عنوان تَذکرة النبیه فی ایام المنصور و بنیه تألیف کرد و وفیات هر سال را بدان افزود.
السلوک لِمعرفة دول الملوک تألیف مقریزی در
تاریخ ایوبیان و ممالیک مصر
از ۵۶۷ تا ۸۴۴، با ذکر وفیات بزرگان و نگاهی به اوضاع اجتماعی مصر فراهم آمده است (چاپ محمد عبدالقادر عطا،
بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷، ۷ ج).
ابن تغری بردی بر السلوک ذیلی به نام حوادث الدهور فی مَدَی الایام و الشهور نوشت، مشتمل بر حوادث ۸۴۵ تا ۸۶۰ و تراجم اشخاصِ این سال‌ها و شرح کامل
تاریخ مصر در این دوره به شیوه سال‌شمار نوشت (چاپ محمد کمال الدین عزالدین ، بیروت ۱۴۱۰، ۲ ج).
سخاوی نیز التِبر المسبوک فی ذیل السلوک را با احتوا بر حوادث و
تراجم ۸۴۵ تا ۸۵۷ به صورت سال به سال گرد آورد (قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة).
مقریزی ، که به گفته خود
نسبش به
فاطمیان می‌رسد،
تاریخ کامل فاطمیان را با مقدمه‌ای در انساب
خلفای فاطمی در اتّعاظ الحُنَفاء باخبار الائمة الفاطمیّین الخلفاء گرد آورد.
مورخ مصری
دوره عثمانی، ابن ابی السرور بکری (متوفی ۱۰۶۰)، کتاب المِنح الرحمانیة فی الدولة العثمانیة را در باره
دولت عثمانی و به عنوان ادامه
تاریخ عمومی خود، عیون الاخبار، به ضمیمه بخشی در
تاریخ مصر در دوره عثمانی با دیدگاهی جانبدارانه تألیف کرد.
(۲) امیرحسین آریانپور، «
ابن خلدون پیشاهنگ جامعه شناسی»، سهند، دفتر اول (بهار ۱۳۴۹).
(۳) نزار اباظه و محمدریاض مالح، اتمام الاعلام: ذیل لکتاب الاعلام لخیرالدین الزرکلی، بیروت ۱۹۹۹.
(۴)
ابن ابی الدَّم،
التاریخ الاسلامی المعروف باسم
التاریخ المظفری، چاپ حامد زیان غانم زیان، قاهره ۱۹۸۹.
(۵)
ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۶)
ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت: داراحیاء التراث العربی، (بی تا).
(۷)
ابن اثیر،
التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیّة، چاپ عبدالقادر احمد طلیمات، قاهره (۱۹۶۳).
(۸)
ابن اثیر، الکامل فی
التاریخ، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۹)
ابن ازرق،
تاریخ الفارقی، چاپ بدوی عبداللطیف عوض، قاهره ۱۳۷۹/۱۹۵۹.
(۱۰)
ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، ج ۱ و ۲، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹/۱۹۶۸ـ۱۹۶۹.
(۱۱)
ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج ۱، چاپ احمد یوسف نجاتی، قاهره ۱۳۷۵/۱۹۵۶.
(۱۲)
ابن حبیب، تذکرة النبیه فی ایام المنصور و بنیه، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۹۷۶ـ۱۹۸۶.
(۱۳)
ابن حجر عسقلانی، انباء الغمر بأبناء العمر، ج ۱، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق ۱۳۹۹.
(۱۴)
ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن ۱۳۲۵ـ۱۳۲۷.
(۱۵)
ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
(۱۶)
ابن حجر عسقلانی، ذیل الدرر الکامنة، چاپ عدنان درویش، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۷)
ابن خلدون،
تاریخ ابن خلدون.
(۱۸)
ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء
أبناء الزمان.
(۱۹)
ابن دیبع، کتاب قُرّة العیون بأخبار الیمن المیمون، چاپ محمد بن علی اکوع، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۲۰)
ابن رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابلة، بیروت ۱۳۷۲.
(۲۱)
ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر، چاپ ادوارد زاخاو، لیدن ۱۳۲۱ـ۱۳۴۷/۱۹۰۴ـ۱۹۴۰، چاپ افست تهران (بی تا).
(۲۲)
ابن سعد: الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۳)
ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
(۲۴)
ابن صقاعی، تالی کتاب وفیات الاعیان، چاپ ژاکلین سوبله، دمشق ۱۹۷۴.
(۲۵)
ابن صیرفی، نزهة النفوس والابدان فی تواریخ الزمان، چاپ
حسن حبشی، ج ۱، (قاهره) ۱۹۷۰.
(۲۶)
ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/۱۹۶۰).
(۲۷)
ابن عبدالبر، جامع بیان العلم و فضله و ماینبغی فی روایته و حمله، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۲۸)
ابن عبری،
تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی یسوعی، بیروت ۱۹۵۸.
(۲۹)
ابن فوطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، چاپ مصطفی جواد، دمشق ۱۹۶۲، چاپ محمد عبدالقدوس قاسمی، لاهور ۱۳۵۹/۱۹۴۰.
(۳۰)
ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
(۳۱)
ابن قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
(۳۲)
ابن قلانسی،
تاریخ دمشق، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳۳)
ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۳۴)
ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، المسماة
تاریخ المستبصر، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۳۵)
ابن میَسَّر، اخبار مصر، چاپ هانری ماسه، قاهره ۱۹۱۹.
(۳۶)
ابن ندیم، الفهرست.
(۳۷)
ابن واصل، مفرج الکروب فی اخبار بنی ایّوب، چاپ حنین محمد ربیع، قاهره (۱۹۷۲).
(۳۸)
ابن هشام، خلاصة سیرت رسول اللّه (ص)، تلخیص و انشای شرف الدین محمد بن عبداللّه بن عمر، چاپ اصغر مهدوی و مهدی قمی نژاد، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۳۹)
ابن هشام، سیرت رسول اللّه ص، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۴۰)
ابن هشام، کتاب التیجان فی ملوک حمیر، صنعاء (۱۹۷۹).
(۴۱) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر:
تاریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).
(۴۲) ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، قاهره ۱۳۸۳، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۴۳) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیـّین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.
(۴۴) ابوزرعه دمشقی،
تاریخ ابی زرعة الدمشقی، چاپ شکراللّه قوچانی، (دمشق، بی تا).
(۴۵) احمد بن عبداللّه ابونعیم، کتاب ذکر اخبار اصبهان، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران (بی تا).
(۴۶) احمد امین، حیاتی، قاهره ۱۹۶۶.
(۴۷) علی بن
حسین باخرزی، دمیة القصر و عصرة أهل العصر، چاپ محمد تونجی، ج ۱، دمشق (۱۳۹۱/۱۹۷۱).
(۴۸) کارل بروکلمان،
تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره ۱۹۷۴.
(۴۹) محمد عبدالمطلب بکاء، مصطفی جواد: حیاته و منزلته العلمیة، بغداد ۱۹۸۹.
(۵۰) رسول جعفریان، منابع
تاریخ اسلام، قم ۱۳۷۶ ش.
(۵۱) انور جندی، طه
حسین: حیاته و فکره فی ضوءالاسلام، قاهره ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۵۲) حاجی خلیفه.
(۵۳) علی بن ناصر حسینی، کتاب اخبار الدولة السلجوقیة، چاپ محمد اقبال، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۵۴) ساطع حصری، دراسات عن مقدمة
ابن خلدون، (قاهره) ۱۹۵۳.
(۵۵) حمزة بن
حسن حمزة اصفهانی،
تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة والسلام، بیروت: دارمکتبة الحیاة، (بی تا).
(۵۶) علی بن
حسن خزرجی، العقود اللؤلؤیّة فی
تاریخ الدولة الرسولیة، چاپ محمد بسیونی عسل، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعاء ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵۷) خطیب بغدادی،
تاریخ بغدادی.
(۵۸) خلیفه بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ اکرم ضیاء عمری، بغداد (۱۹۶۷).
(۵۹) عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأه علم
التاریخ عندالعرب، بیروت ۱۹۹۳.
(۶۰)
حسین بن محمد دیاربکری،
تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، بیروت: دارصادر، (بی تا).
(۶۱) محمد بن احمد ذهبی،
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، السیرة النبویة، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
(۶۲) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
(۶۳) احمد بن عبداللّه رازی،
تاریخ مدینة صنعاء، چاپ
حسین بن عبداللّه عمری، صنعاء ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۶۴) فرانتس روزنتال،
تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
(۶۵) زبیر بن بکار، الاخبار الموفقیات، چاپ سامی مکی عانی، بغداد ۱۹۷۲.
(۶۶) مصعب بن عبداللّه زبیری، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳.
(۶۷) زرکلی.
(۶۸) عباس زریاب خویی، سیرة رسول اللّه، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۶۹) محمد زکی مبارک، جنایة احمد امین علی الادب العربی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۷۰) جرجی زیدان،
تاریخ التمدن الاسلامی، چاپ
حسین مونس، قاهره: دارالهلال، (بی تا).
(۷۱) سبط
ابن جوزی، مرآة الزمان فی
تاریخ، حیدرآباد دکن ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
(۷۲) سبط
ابن جوزی، مرآة الزمان فی
تاریخ، چاپ علی سویم، آنکارا ۱۹۶۸.
(۷۳) سبط
ابن جوزی، مرآة الزمان فی
تاریخ، سفر اول، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۷۴) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ
التاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/۱۹۶۳.
(۷۵) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، التحفة اللطیفة فی
تاریخ المدینة الشریفة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۷۶) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره (۱۳۵۴ـ۱۳۵۵).
(۷۷) حمزه بن یوسف سهمی،
تاریخ جرجان، او، کتاب معرفة علماء اهل جرجان، حیدرآباد دکن ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۷۸) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، نظم العقیان فی اعیان الاعیان، چاپ فیلیپ حتی، نیویورک ۱۹۲۷.
(۷۹) محمد مهدی شمس الدین، حرکت
تاریخ از دیدگاه امام علی (ع)، ترجمة محمدرضا ناجی، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۸۰) محمدباقر صدر، المدرسة القرآنیة، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۸۱) خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۸۲) خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، ویسبادن ۱۹۶۲ـ۱۹۷۹.
(۸۳) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۸۴) طبری،
تاریخ طبری (بیروت).
(۸۵) طبری، المنتخب من کتاب ذیل المذیل، بیروت (بی تا).
(۸۶) محمد بن
حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
(۸۷) عباس عزّاوی،
تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد ۱۳۵۳ـ۱۳۷۱/ ۱۹۳۵ـ۱۹۵۶، چاپ افست قم ۱۳۶۹ ش.
(۸۸) عباس عزّاوی، التعریف بالمورخین، ج ۱: فی عهد المغول و الترکمان، بغداد ۱۳۷۶/۱۹۵۷.
(۸۹) عامر عقّاد، احمد امین: حیاته و ادبه، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۹۰) جواد علی،
تاریخ العرب فی الاسلام: السیرة النبویة، بغداد ۱۹۶۱.
(۹۱) جواد علی، «موارد
تاریخ الطبری»، مجلة المجمع العلمی العراقی (۱۳۶۹).
(۹۲) جواد علی، «موارد
تاریخ المسعودی»، سومر (۱۹۶۴).
(۹۳) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدی، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۹۴) محمد بن محمد عمادالدین کاتب، خریدة القصر و جریدة العصر، چاپ محمد بهجة اثری، (بغداد) ۱۳۷۵/۱۹۵۵.
(۹۵) عماره بن علی عماره یمنی،
تاریخ الیمن المسمَّی المفید فی أخبار صنعاء و زبید، چاپ محمد بن علی اکوع، صنعاء ۱۹۸۵.
(۹۶) محمد عبداللّه عنان، مؤرّخو مصر الاسلامیّة و مصادر
التاریخ المصری، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
(۹۷) عبدالقادر بن شیخ عیدروس،
تاریخ النور السافر عن اخبار القرن العاشر، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۹۸) نجم الدین محمد بن محمد غزی، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشرة، چاپ جبرائیل سلیمان جبور، بیروت ۱۹۷۹.
(۹۹) نجم الدین محمد بن محمد غزی، لطف السمر و قطب الثمر: من تراجم اعیان الطبقه الأولی من القرن الحادی عشر، چاپ محمود شیخ، دمشق: وزارة الثقافة و الارشاد القومی، (بی تا).
(۱۰۰) محمد بن احمد فاسی، العقد الثمین فی
تاریخ البلد الأمین، چاپ محمد عبدالقادر احمد عطا، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
(۱۰۱) یوسف بن سفیان فسوی، المعرفة
والتاریخ، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۱۰۲) علی بن یوسف قفطی،
تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۱۰۳) احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی، قاهره (۱۳۸۳/۱۹۶۳).
(۱۰۴) احمد بن علی قلقشندی، قلائد الجمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۰۵) محمد کردعلی، خطط الشام، بیروت ۱۳۸۹ـ۱۳۹۲/۱۹۶۹ـ۱۹۷۲.
(۱۰۶) علی پاشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لعصر القاهرة، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
(۱۰۷) محمدامین بن فضل اللّه محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت: دارصادر، (بی تا).
(۱۰۸) محمد بدری فهد، شیخ الاخباریین ابوالحسن مدائنی، نجف ۱۹۷۵.
(۱۰۹) محمدخلیل بن علی مرادی، سِلک الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر، بولاق ۱۲۹۱ـ۱۳۰۱، چاپ افست بغداد (بی تا).
(۱۱۰) محمد بن محمد مراکشی، الذیل والتکملة لکتابی الموصل و الصلة، سفر پنجم، قسم ۱، چاپ احسان عباس، بیروت (۱۹۶۵).
(۱۱۱) یوسف بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
(۱۱۲) محمد بن عبیداللّه مُسَبّحی، اخبار مصر، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی، قاهره ۱۹۷۸.
(۱۱۳) مسعودی، تنبیه.
(۱۱۴) مسعودی، مروج الذهب (بیروت).
(۱۱۵) شاکر مصطفی،
التاریخ العربی و المورخون، بیروت ۱۹۸۳.
(۱۱۶) مرتضی مطهری، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: جامعه و
تاریخ، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۱۱۷) مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و
التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
(۱۱۸) احمد بن علی مقریزی، اتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، چاپ جمال الدین شیّال، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۱۱۹) احمد بن علی مقریزی، دُرر العقود الفریدة فی تراجم الاعیان المفیدة، چاپ عدنان درویش و محمد مصری، دمشق ۱۹۹۵.
(۱۲۰) احمد بن علی مقریزی، السلوک لمعرفة دول الملوک، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۲۱)
محسن مهدی، فلسفه
تاریخ ابن خلدون، ترجمه مجید مسعودی، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۱۲۲) عبدالجبار ناجی، اسهامات مؤرخی البصرة فی الکتابة التاریخیة حتی القرن الرابع الهجری، بغداد ۱۹۹۰.
(۱۲۳) محمدرضا ناجی،
تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۲۴) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۱۲۵) نعمان بن محمد، کتاب معدن الجواهر
بتاریخ البصرة و الجزائر، چاپ محمد حمیداللّه، اسلام آباد ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
(۱۲۶) یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، (بی تا)، چاپ افست تهران (بی تا).
(۱۲۷) احمد بن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهره (۱۹۲۳ـ۱۹۵۵).
(۱۲۸) محمد بن عبدالملک همدانی، تکملة
تاریخ الطبری، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت ۱۹۶۱.
(۱۲۹) عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، چاپ خلیل منصور، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۱۳۰) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
(۱۳۱) محمد بن حاتم یامی همدانی، السمط الغالی الثمن فی اخبار الملوک من الغزّ بالیمن، چاپ رکس سمث، لندن ۱۹۷۴.
(۱۳۲) یعقوبی،
تاریخ یعقوبی.
(۱۳۳) عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی، بهجة الزّمن فی
تاریخ الیمن، چاپ عبداللّه محمد حبشی و محمد احمد سنبانی، صنعاء ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۳۴) دانشنامه اسلام.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ»، شماره۳۰۵۷.
