تاریخ‌نگاری انساب شیعیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نسب شناسان بزرگ شیعی در سده دوم تألیف آثار اساسی بر محور شرح انساب قبایل و افراد را که متضمن آگاهی‌های تاریخی بود، آغاز کردند.
هشام بن محمد کلبی و نسب شناسان شیعی، همچون ابوجعفر
محمد بن سَلَمه یَشکُری (متوفی ح۲۳۰) و
علی بن
محمد بن
عباس بن فَسانجُس و
علی بن محمد شمشاطی (زنده در ۳۷۷)، در باره انساب و اخبار و ایامِ قبایل و رجال عرب آثاری تألیف کردند.
(افزون بر این، از سده سوم به بعد آثار فراوانی در باره تبارنامه طالبیان و انساب و اعقاب
علویان ، اغلب به قلم سادات علوی، تألیف شد که ظاهراً انگیزه حق خواهی و منازعات سیاسی در پدیدآمدن آن‌ها تأثیر داشته است.
از قدیم‌ترین این آثار، نسب آل ابی طالب از
ابوالحسین یحیی بن حسن بن جعفر عُبَیدلی عَقیقی (متوفی ۲۷۷) است
که نسخه ای از آن باقی است.
نسب آل ابی طالب و همچنین مقاتل الطالبیّین محمد بن علی بن حمزه علوی
از منابع
ابوالفرج اصفهانی در
مقاتل الطالبیّین بوده است.
کتاب
ابوالفرج اصفهانی اثری است مهم و مشهور که از جمع روایات و تألیفات کهن به دست ما رسیده است.
ابوالفرج این کتاب را در سرگذشت و قیام و قتل و شهادت فرزندان
ابوطالب ، از زمان
پیامبر اکرم تا تألیف کتاب در ۳۱۳، گرد آورد.
ابن جِعابی (متوفی ۳۵۵) و
نُعَیمی و مؤلفانی از سده پنجم و ششم
نیز آثار متعددی در اخبار و انساب و مناقب طالبیان پدید آوردند.
از دیگر آثار کهن در انساب، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب از شیخ الشرف ابوالحسن
محمد بن ابی جعفر عُبَیدلی (متوفی ۴۳۵)، نسب شناس بزرگ
شیعه علوی، است که آن را به روش تشجیر و تفریع تألیف کرد و شاگردش
ابن طباطبا حسین بن محمد حسنی (متوفی ۴۴۹) تکمله و تعلیقاتی بر آن نوشت.
دیگر شاگرد عبیدلی،
ابن صوفی ابوالحسن علی بن محمد عُمَری (متوفی ح۴۶۶)، المَجدی را در انساب طالبیان با تأکید بر تبار
ائمه و
علویان نوشت که پس از آن منبع مهم نویسندگانی همچون
ابونصر بخاری در سرّالسلسلة العلویه گردید.
علی بن زید بیهقی مشهور به
ابن فُندُق (متوفی ۵۶۵) که دست کم گرایش به تشیع داشته است، لُباب الانساب و الالقاب و الاعقاب را تألیف کرد که از منابع مهم انساب و در عین حال، مشتمل بر آگاهی‌های تاریخی ارزشمند به ویژه در باره وضع شیعه در
خراسان است. این کتاب جداول بسیاری دارد.
الاصیلی فی انساب الطالبیّین با استفاده از منابعی مانند المجدی و به شیوه تشجیر تألیف شده و به
ابن طِقطَقی (متوفی ۷۰۹) منسوب است.
تاج الدین بن
محمد بن حمزه حسینی حلبی کتابی با نام غایة الاختصار فراهم کرد که بجز حذف اعقاب، که به یادکرد فرزندان و نوادگان اختصاص داشته، در بخش تراجم عیناً با الاصیلی مطابق است.
ابن عِنَبه (متوفی ۸۲۸)، دیگر نسب شناس و مورخ شیعی، آثار متعددی در انساب نوشت، از جمله عُمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب به عربی و الفصول الفخریّة فی اصول البریّة به فارسی.
(۱)
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹.
(۲) الاصیلی فی انساب الطالبیّین.
(۳) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۴) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری
زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۵) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۶) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری»، شماره۳۰۵۷.
