تاریخ‌الحکماء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ الحکماء، کتابی به عربی در باره سوانح زندگی و آثار فیلسوفان، منجمان، ریاضیدانان و اطبای یونانی و اسلامی، نوشته
قفطی است.
کتاب تا روزگار
مؤلف (۵۶۰ـ۶۴۶) را دربرمی گیرد و
شهرت قفطی به سبب همین اثر است که متن اصلی آن از میان رفته و تنها مختصری از آن باقی‌مانده است و اگر
ابن ابی اُصَیْبعَه در
عیون الانباء از آن نام نمی‌برد، عنوان اصلی آن فراموش شده بود. این اثر پس از
وفات پدر قفطی، یعنی پس از ۶۲۴، تألیف شده، زیرا
مؤلف پس از ذکر نام پدرش عبارت «رحمه اللّه» را آورده است.
قفطی در تاریخ الحکماء از منابع گوناگون نام یا بهره برده است، از جمله: طبقات الاطباء و الحکماءِ
ابوداود سلیمان بن حسّان تاریخ الاطباء و الفلاسفه
اسحاق بن حنین الفهرست ابن ندیم
طبقات الامم
قاضی صاعد اندلسی تاریخ الاطباء
یحیی نحوی اسکندرانی .
قفطی همچنین از منابع دیگری نام برده که مالک آن‌ها بوده است
وی هر جا که لازم دانسته منابع خود را ذکر کرده و هر گاه اشتباه یا
تناقض در مطالب مشاهده کرده با دلایلی در
نقد و اصلاح آن کوشیده است.
تاریخ الحکماء در سه بخش تألیف شده است: بخش نخست به ترتیب حرف اول نامها و مشتمل بر شرح حال ۳۵۴ تن است، بخش دوم بر اساس کنیه است و در آن ۴۶ تن معرفی شده اند، و بخش سوم بر اساس
کنیه ابناء بوده و شامل شرح حال پانزده تن است. به این ترتیب، در مجموع ۴۱۵ تن معرفی شده اند. شرح حال افراد گاه مفصّل و گاه کوتاه است و گاهی فقط به نام آن‌ها اشاره شده است.
قفطی
حکمای یونان و اتباع آنان را به سه فرقه تقسیم می‌کند؛
دهریون که منکر
صانع مدبّرند و عالم را
قدیم و
حرکت را دوری می‌دانند.
طبیعیون که هرچند به مبدأ قادر
حکیم قایل اند، منکر
معاد و
بعث و نشورند و مراد از سخنان انبیا و اولیا و اوصیا در این باره را حفظ سیاست مدنی می‌دانند، این هر دو فرقه از زمره
زنادقه به شمار می‌روند.
فرقه سوم (به تعبیر وی: متأخران از حکمای
یونان ، مانند
سقراط و
افلاطون و
ارسطو ) الهیون‌اند که به رد آن دو فرقه دیگر برخاسته اند، اما چون آرای آن‌ها مستند به کتاب مُنزَل و قول
نبی مرسل نبوده است به گمراهی افتاده‌اند و از اموری که تحقیق عقلی بدانها راه ندارد دور مانده اند.
وی در نقد آرای ارسطو و
فارابی و
ابن سی نا به راه غزالی رفته است و جز ریاضیات و منطق، که به بیان وی با امور دینی نفیاً و اثباتاً سر و کار ندارند، بقیه اقسام علومفلسفی هر کدام را به نحوی رد و انکار کرده است. وی قسمتهایی از مواعظ انبیا را نیز نقل کرده است.
قفطی در شرح حال آنان که بیش‌تر به
حکمت معروف بوده اند، نمونه ای از اقوال یا اصل نظر آن‌ها را ذکر و به تألیفات و مناسبات آن‌ها با معاصرانشان اشاره کرده است
مثلاً فهرستی از نوشته های ارسطو را به روایت فردی یونانی به نام
بطلمیوس در نامه ای به
اغلس ، آورده است.
او از قول
ابومعشر (بلخی)،
ادریس نبی (هرمس) را مبدع احکام
نجوم خوانده و نیز بنای معابد و علم
طب و تألیف قصاید و اشعار را برای نخستین بار، به او نسبت داده است.
همچنین وی نام برخی گروهها مانند
اخوان الصفا ،
بنوصبّاح و بنوموسی
را آورده و بسیاری از مراکز علمی را نیز ذکر کرده است.
قفطی گاه از اختلاف موجود در منابع به اشتباه افتاده است، مثلاً فرغانی منجم را دو نفر محسوب کرده:
احمدبن محمدبن کثیر فرغانی و
محمدبن کثیر فرغانی .
همچنین ندانسته که «میلاوس» تصحیفی قدیمی از منلائوس منجم و هندسه دان است
و شرح حال ثاون اسکندرانی را یک بار در حرف ثاء
و بار دیگر در حرف فاء
آورده و توجه نکرده که «فنون» تصحیف ثاون است.
محمد خطیبی زوزنی کمتر از یک سال پس از وفات قفطی (۶۴۶)، تاریخ الحکماء را خلاصه کرده و المنتخبات الملتقطات من کتاب تاریخ الحکماء نامیده است. این کتاب به مختصر زوزنی مشهور شده است، امروزه آن را به نام تاریخ الحکماء می‌شناسند
از نویسنده مختصر اطلاع دیگری در دست نیست
.
به گفته
نالینو برخی منابع، مختصر را بغلط به قفطی نسبت داده و برخی دیگر ذکری از
مؤلف آن نکرده اند. مثلاً
صابونی گفته است که زوزنی ضمن اختصار متن اصلی تاریخ الحکماء آن را کامل کرده است، در حالی که وی هنگام اختصار اصلاحات لازم را به عمل نیاورده و قسمتهای بازمانده را چنان‌که شایسته بوده، پیوند نداده است و برخی عبارات معنای پریشان یافته است
اوگوست مولر مختصر را تصحیح کرده و کار ناتمام او را یولیوس لیپرت در ۱۹۰۳ در لایپزیگ چاپ کرده است. طبع بدون تحقیقی از همین چاپ در ۱۳۲۶ در مصر انتشار یافته است. دخویه و سوتر ملاحظاتی بر چاپ لایپزیگ نوشته اند .
مختصر تاریخ الحکماء، در ۱۰۹۹، به فارسی ترجمه شده است. مترجم نام خود را ذکر نکرده
و ازاین‌رو برخی به اشتباه میرزامحمدابراهیم، از مستوفیان
شاه سلیمان صفوی ، را مترجم آن معرفی کرده اند
؛ در حالی که مترجم در مقدمه می‌گوید که ترجمه آن را به امر میرزامحمدابراهیم آغاز کرده است.
در این ترجمه نام و شرح حال ۴۱۰ حکیم آمده و مترجم کوشیده متن فارسی را با متن اصلی منطبق کند و در مقدمه
اشاره کرده که نسخه در دسترس او اشتباهات بسیار داشته است. مترجم در چند مورد استنباط غلط یا مسامحه کرده که موجب مغایرت متن ترجمه با متن عربی شده است.
جرجی زیدان نام دیگر تاریخ الحکماء را روضه العلماء گزارش کرده است. همچنین آلدومییلی، مستشرق ایتالیایی، این کتاب را از منابع اساسی تاریخ علوم دوره اسلامی دانسته است.
(۱) ابن ابی اصیبعه،
عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (بی تا).
(۲) دفارسی.
(۳) جرجی زیدان، کتاب تاریخ آداب اللغة العربیة، مصر ۱۹۱۱ـ۱۹۱۴.
(۴) عبدالوهاب صابونی،
عیون المؤلفات، ج ۱، چاپ محمود فاخوری، حلب ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۵) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۶) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، چاپ بهین دارائی، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۷) آلدومییلی، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، ترجمه محمدرضا شجاع رضوی و اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۱ ش؛ ی
(۸) کارلو آلفونسو نالینو، علم الفلک: تاریخهُ عندالعرب فی القرون الوسطی، روم ۱۹۱۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ‌الحکماء»، شماره۳۰۶۹.
