تاریخ وصاف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ وصّاف (یا تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار)، از قدیم‌‌ترین منابع در باره دوره
ایلخانان، به فارسی، نوشته
شهاب الدین (یا شرف الدین) عبداللّه شیرازی است.
وی به وصّاف الحضره مشهور بود و شرف شیرازی
تخلص می‌کرد.
عبداللّه در ۶۶۳ در
شیراز زاده شد و در همان شهر به
تحصیل علم و
ادب پرداخت و بعد‌ها به خدمت دیوانی درآمد.
پدرش،
فضل اللّه عزالدین، در ۶۹۸ در
قحطی فارس درگذشت.
او در زُمره نزدیکان
خواجه صدرالدین احمد خالدی زنجانی ملقب به
صدرجهان،
وزیر غازان خان، و
خواجه رشیدالدین فضل اللّه، مؤلف
جامع التواریخ، و
خواجه سعدالدین محمود ساوجی درآمد.
وصّاف در ۶۹۷ به تألیف کتاب خود پرداخت.
در ۱۳
رجب ۷۰۲ در عانَه، خواجه رشیدالدین فضل اللّه و سعدالدین ساوجی، او را به غازان خان (حک: ۶۹۴ـ۷۰۳) معرفی کردند و وصّاف بخشی از کتابش را به غازان خان تقدیم کرد.
او بخش دیگر اثر خود را در
محرّم ۷۱۲ به الجایتو (حک: ۷۰۳ـ۷۱۶) عرضه کرد
و الجایتو او را نواخت.
به گفته وصّاف، کتاب وی دنباله
تاریخ جهانگشای است و
عطاملک جوینی در همه حال
ممدوح اوست.
تاریخ وصّاف مشتمل است بر یک مقدمه و پنج جلد در شرح رویدادهای
حکومت ایلخانان، از
مرگ مُنکوقاآن تا اواسط
سلطنت ابوسعید بهادر (۷۱۶ـ ۷۳۶) یعنی ۷۲۳.
وصّاف پس از شرح مختصری در باره منکوقاآن و وقایع پس از مرگ وی، به سلطنت
هولاکوخان و
فتح بغداد پرداخته است.
او ضمن بیان رویدادهای حکومت جانشینان هولاکو تا میانه سلطنت سلطان ابوسعید بهادر به ذکر
خاندان جوینی،
اتابکان سلغری،
اتابکان لر،
سلاطین کرمان،
دهلی،
شبانکاره،
مصر،
جزیره کیش و
آل کَرت و نیز به تخت نشستن
گیخاتو پرداخته است.
وصّاف در پایان جلد چهارم بخشی از تاریخ جهانگشای را آورده که مشتمل است بر رویدادهای قبایلِ
مغول و
تاتار و آغاز قدرت گرفتن چنگیزخان و وضع یاسا و فتوحات او در خراسان و ماوراءالنهر و خلاصه‌ای از تاریخ حکومت خوارزمشاهیان و سلطان جلال الدین.
در این بخش، نویسنده از توجه هولاکو به غرب و دستیابی او به
کتابخانه اسماعیلیان و
عقاید حسن صباح و جنگ‌های او با
سلجوقیان نیز سخن گفته است.
بخش پنجم آن به دنباله سلطنت الجایتو، مرگ او و نیز روی کار آمدن ابوسعید بهادر و رویدادهای عصر او اختصاص دارد.
وصّاف ضمن شرح وقایع تاریخی،
اشعاری به عربی یا فارسی آورده که غالباً سروده خود اوست.
مؤلف رساله‌‌هایی چون
رساله «مدرسه سیار»،
«اصول
علم بیان»
و «رساله‌ای در
تشبیه»
را نیز در این کتاب نگاشته است.
نثر تاریخ وصّاف
متکلف و
مسجع و سرشار از عبارت پردازی و ذکر
مترادفات و
افراط در آوردن
اخبار و اشعار عربی و
آیات قرآنی است.
وصّاف، به گفته خودش،
قصدش از بیان این همه
حشو و لغت پردازی، اظهار
بلاغت و
قدرت نمایی در
سجع بوده است
و در پاسخ به
انتقاد معاصرانش گفته است که چون
عیب دیگری نیافته‌اند، عبارت پردازی‌های او را نشان گرفته‌اند.
تاریخ وصّاف به سبب آن‌که مؤلف آن، دیوانی بوده و بسیاری از وقایع را دیده یا از بزرگان دربار ایلخانان شنیده، شایان
اعتماد و بااهمیت است.
افزون بر این، بسیاری از اصطلاحات اداری و دیوانی
حکومت ایلخانان در این اثر ثبت شده است.
ویژگی مهم تاریخ وصّاف، رعایت
انصاف و حق‌گویی در بیان رخدادهای تاریخی است.
این کتاب از نظر بیان اوضاع
شیراز و
فارس در دوران مؤلف و نیز دیدگاه او در باره زندگی مردمان فرودست نیز بسیار برجسته است.
تاریخ وصّاف نخستین بار در ۱۲۶۹ به
اهتمام محمدمهدی ارباب اصفهانی در
بمبئی چاپ سنگی شد.
در ۱۲۷۲ فون هامر ـ پورگشتال بخش اول آن را به آلمانی
ترجمه و در
وین منتشر کرد.
شارل ریو نیز تاریخ وصّاف را خلاصه کرد و همراه با ترجمه هامر ـ پورگشتال به چاپ رساند.
تاریخ وصّاف بار‌ها در
ایران و
پاریس و
بیروت چاپ شده است.
مؤلف مقاله حاضر نگارش جدیدی از این کتاب را با عنوان
تحریر تاریخ وصّاف در ۱۳۴۶ش در
تهران به چاپ رساند.
این تحریر در ۱۳۷۲ش نیز با برخی اصلاحات به چاپ رسیده است.
(۱) عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران ۱۳۶۴ش.
(۲) محمدتقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
(۳) عبداللّه بن فضل اللّه وصّاف الحضره، تاریخ وصّاف، چاپ سنگی بمبئی ۱۲۶۹.
(۴) تحریر تاریخ وصّاف، به قلم عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۴۶ش.
(۵) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ وصّاف»، شماره۳۱۴۶.
