تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا اثر احمد بن محمود المدعو بمعین الفقراء است که در شرح برخی
مزارات بخارا است. به گونه‌ای که تا به حال مشخص شده است. «... هذا کتاب ذکر طائفه من اهل بخارا و نواحی‌ها من العلماء و الکبراء المشایخ المتقدمین و المتاخرین، الذین درست قبورهم و انطمست آثارهم...»
هدف اصلی مولف از تحریر کتاب به تصریخ خود وی، چند عامل است که در خور توجه و مداقه‌اند، زیرا بازتابی از حیات وحی و فرهنگی شهرها و
جوامع اسلامی می‌باشد. وی نخستین انگیزه خود را در تحریر کتاب، «... تقرب به
ارواح طیبه و
مشاهد مقدسه علماء دین و مشایخ روی
زمین، هر آینه سبب مزید برکات، و واسطه وصول به سعادات
دین و دنیاست و توفیق این معنی علامت حصول مرادات و وصول به درجاتست.»
و
مزارات و مشاهد
بخارا و نواحی آن، بسیار است. به علاوه به نظر مولف چون وجود
علما و مراتب و مقادیر علماء و مشایخ
اسلام و
اولیاء بزرگ در زمان حیات که در میان مردم زندگی می‌کنند، قدر و اعتبار و ارزش آنها به درستی مورد شناسایی مردم قرار نمی‌گیرد، لذا «... فکیف بعد از انتقال و
ارتحال از دار فرار به دار قرار، خصوصا کسانی که حضرت عزت جل ذکره، به
ولایت خاصه مشرف گردانیده است، و
ظاهر و
باطن ایشان را محلی و مزین به تجلیات ذاتی و صفاتی خود کرده، در قباب عزت و حجاب
غیرت ایشان را از نظر اغیار پوشیده...» که بنا به
حدیث «... اولیائی تحت قبائی لایعرفهم غیری...»
لذا برخی از اینان در زمان حیات و بعد از وفاتشان، احوال و مقاماتشان بر کسی معلوم نمی‌شود؛ اما برخی دیگر را
خداوند به «
حکمت بالغه و به فضل
رحمت نامتناهی خود...» در بین خلق متجلی می‌کند تا از ظاهر و باطن ایشان خلایق بهره مند شوند. به نظر مولف، این گروه از علماء و اولیاء، همان گونه که در زمان حیات، سبب
هدایت بوده‌اند، پس از
وفات نیز تقرب به
ارواح مقدس آنان همان اثر و نتیجه را با فوائد بسیار بیشتری به همراه خواهد داشت.
لذا مولف، کتاب خود را با این گونه نیتی شخصی و عقیدتی به رشته تحریر در آورده، کوشیده است قدر و اهمیت هر یک از علمای مدفون در شهر بخارا را بازشناسی نماید.
علاوه بر موارد فوق، به انگیزه‌هایی از آداب و رفتار شیوع یافته بین مسلمانان می‌پردزد؛ مثلا در خصوص
آداب زیارت می‌آورد، باید «... ایستاده
زیارت کنند، بر
گور ننشینند و بر
گورستان نماز نکنند، و در ست بر گور نمالند، و گور را
بوسه ندهند که از عادات
نصاری است.» که ظاهرا قصد وی تصحیح برخی رفتارها و عادات ابداعی مردمان در مناسک
زیارت قبور بزرگان، بوده است. این فرض درباره قصد وی با دلایل بسیاری که از منابع
فقهی و
اصولی در این خصوص می‌آورد، تقویت می‌شود.
مولف مطالب کتاب را بر اساس روشی منطقی و حساب شده تنظیم نموده است که ذکر اجزاء کتاب خود به خود شیوه گسترش موضوعات و طرح بحث مولف را نشان می‌دهد.
جدای از مقدمه مصحح که در جای خود بررسی خواهد شد و بخش جغرافیای بخارا و نواحی آن، متن کتاب تاریخ ملازاده، با دیباچه‌ای درباره قضیه
مرگ و زندگی، شروع، سپس موضوع کتاب معرفی اهمیت این موضوع جهت عامه مردم تشریح شده و مولف هدف خود از پیش کشیدن این موضوع را توضیح می‌دهد. سپس تاریخچه‌ای از شهر بخارا و پیشینه تاریخی آن از منابع مختلف ذکر می‌شود، آنگاه ذکر مقابر
انبیاء در بخارا می‌آید.
مولف در قسمت بعدی مطالب خود که با فصل، «فی جواز زیاره اهل القبور للرجال و للنساء» مشخص می‌شود، با استناد به کتب فقهی و اصولی
علمای اهل سنت و نیز
احادیث رسول، بحث زیارت قبور
مسلمانان و ابعاد این عمل را به تفصیل بررسی می‌کند. در فصل بعدی مسئله نحوه زیارت قبور مسلمانان تحت عنوان «فی کیفیه زیاره القبور» که به دو
زبان عربی و
فارسی آمده است را به بحث مفصل نشسته و اقوال و احادیث و آداب زیارت و مواردی که باید از انجام آنها در زیارت قبور پرهیز کرد را با مستندات خود می‌آورد.
در فصل بعدی که عنوان مشخصی ندارد، بحث مهم خود درباره ی این مسئله که علمای جامع اسلامی از نظر شناخت نزد مردم چند دسته‌اند و علت زیارت قبور علماء، را به بحث می‌گذارد. سپس به شرح هدف و چهارچوب ارائه مطالب پرداخته و ترتیب ذکر مقابر را که دو قسم کلی مزارات داخل شهر و حوالی شهر تا فاصله نیم
فرسخی و قسم دوم که مزارات حوالی و نواحی شهراند، را می‌آورد.
در گفتار بعدی القسم الاول به ذکر مقابر اکابری که در حوزه مورد نظر جای می‌گیرند، می‌پردازد که بر اساس نظمی جغرافیای و تاریخی مشتمل است بر: مزارات تل خواجه، مزارت
ائمه صفاریه، مزارات چشمه ایوب، مزارات سلاطین سامانیه رحمه الله، مقبره ستاجیه، مزارات حوض مقدم، مزارات سبذمون، مقبره خواجه پاره دوز.
مولف در قسم دوم گفتار خود، از مزارات روح پرور، روح انگیز فتح آباد، که نزد مولف
ارج و قربی زیاد دارد- علت آن گفته خواهد شد- شروع و به بررسی مقابر ذیل می‌پردازد:
مقبره تل صدور، مقبره صدور معظم آل برهان، مقابر تل بغرابیک، مزار قضاه سبعه مزار
ائمه، مزار
ائمه عقیلی، قبور
ائمه شارستانی، و در نهایت تکمله حواشی مصحح آمده است، و فهرست نام‌های کسان و خاندان‌ها و طایفه‌ها و اماکن و اعلام جغرافیایی.
مولف در ارائه مطالب و آگاهی‌ها درباره مزارات بخارا، شیوه‌های متفاوتی سود می‌جوید. گاه استناد به اخباری که در افواه عامه مردم موجود است، کرده و البته در بسیاری مواضع به
نقد و جرح آن
اخبار و باورداشت‌ها می‌پردازد. گاه مستندات وی بر اخبار منابع است، مثلا در یک موضع می‌آورد «... در نسخه کهنه یی دیده شده...» . استنادات وی از منابع توام با ذکر منبع است. مانند، نقل قول از کتاب
ربیع الابرار، اثر
زمخشری، و یا
تاریخ جهان‌گشای جوینی و کتاب
اخبار بخارای نرشخی و غیره. وی در ذکر
روایات خود از منابع غیر مکتوب اغلب، اصطلاح منقول را می‌آورد. منشاء برخی دیگر از مواد ارائه شده در کتاب، تجربیات و مشاهدات شخصی مولف است. که البته این مشاهدات نواقصی هم دارد که در جای خود بدان اشاره می‌شود. جدای از موارد فوق، مولف در ارائه تاریخ
تولد،
فوت و یا سایر وقایع مهم زندگی افراد مورد اشاره، استفاده و بهره برداری وسیعی از ماده تاریخ نموده است که غنا و دقت ویژه‌ای به کار وی بخشیده است.
شکل روایت مولف نیز بر اساس دسته بندی حوزه مزارت شهر بخارا در دو دسته کلی است: قسم اول، ذکر قبور اکابری که «... نفس شهر و در فناء شهر، تا مقدار نیم فرسخ کمابیش...» مدفون‌اند، و قسم دوم کسانی که در حوالی و نواحی شهرند در وراء حد مذکور در فوق. که این شیوه به مطالب وی نظم و نسقی بیشتر می‌بخشد.
مولف در ارائه نشانی و فهرست قبور شهر، از یک روش ساده پیروی می‌کند، وی ابتدا به سراغ قدیمی‌ترین قبور شهر، که طبعا
ایام پس از فتح شهر بخارا در دوره اسلامی را شامل می‌شود، می‌رود و اصلا از وجود مقابر متعلق به اداور قبل از اسلام اطلاعی به دست نمی‌دهد. مولف بر اساس جهات جغرافیایی شهر بخارا، از موضع قبر مشهوری که اینجا مزار خواجه ابوخفض است، شروع کرده، و سپس به معرفی سایر قبوری که در جهات اربعه قبر مبداء قرار دارند، می‌پردازد. وی بنا به دلایلی
قبر ابوحفض را مبداء بررسی قرار می‌دهد، چون اولا در حوزه درون شهر بخارا است، در ثانی «... کسی که از نفس شهر بخارا متوجه
قبله می‌گردد، مرقد منور این بزرگوار
دین بر دست راست می‌شود...» و ثالثا، از حیث زمانی نیز نسبت به سایر علماء تقدم دارد. رابعا، آنکه شخص مولف قصد
تبرک کارش را با شروع از شخص شیخ ابوحفص دارد.
در واقع علت انتخاب مزار برخی بزرگان دین، تحت تاثیر گرایشات دینی و ذهنی او است. مشرب فکری وی سرسپردگی به
فرقه نقشبندیه است که این معنی در یاد کرد نیکوی وی از
خواجه پارسا محمد بن محمد الحافظی بخاری، متجلی است. البته مولف مطالعات در خور توجهی در
علوم دینی دارد، به گونه‌ای که در بررسی برخی موضوعاتی که قصد تایید یا رد آنها را دارد سخنان خود را به اقوال
فقها و عالمان اسلامی مستند می‌کند. البته شایان ذکر است که مولف با وجود اعقتاد به مشرب و
سلسله نقشبندیان، در بررسی خود از مزارات شهر، در مقابل دیگر فرق، قضاوتی منصفانه دارد، مثلا از
ائمه اسماعیلیه با احترام یاد می‌کند «.... مقبره ایشان بر سر راه
خراسان است و من زیارت کرده‌ام.» و درباره این که فعلا مقابر آن مندرس شده و نامعلوم است، گوید: «... و این علامت کمال حال و شرف ایشان است...» و این نوع داوری بی طرفانه البته ناشی از وضعیتی خاص است.
مولف در ذکر اسامی مزارات، البته به گزینشی به ظاهر ناگزیر دست زده است. علل این امر متفاوت است. یک جا گوید «... در آن مقبره (مقبره
خواجه پاره دوز) از علماء و مشایخ و
سادات بسیارند. رحمهم الله» که چون فزونی تعداد را موجب
اطناب دانسته، دست به گزینشی ناگزیر در این خصوص می‌زند، این امر در فرازهای مختلف متن کتاب به چشم می‌خورد.
از دیگر روش‌های مولف در ذکر و بررسی مزارات، دقتی است که وی در بیان تواریخ تولد یا مرگ افراد به خرج می‌دهد. گاه دقت وی به حد ذکر روز گاه حتی مواقع مختلف روز و ماه می‌رسد. به احتمال زیاد مولف علاوه بر استفاده از منابع و کتب مربوطه و اشعار ماده تاریخی که درباره افراد مورد نظر سروده شده، از اطلاعات مندرج بر روی سنگ‌های مقابر، نیز استفاده کرده است.
نکته قابل توجه در خصوص محتوای کتاب، عدم تطابق آن با نام کتاب است. عنوان تاریخ ملازاده، در ابتدا به ذهن، کتابی با محتوای تاریخی را متبادر می‌کند. در حالی که محتوای کتاب بررسی شناسایی مزارات بخارا که گاه تاریخچه‌های مختصری در برخی موضوعات را نیز به همراه دارد می‌باشد. از سوی دیگر اصولا هدف مولف نیز
تاریخ نویسی به معنای مصطلح آن نیست، لذا عنوان فرعی کتاب مهم تر از عنوان اصلی آن است.
از خصائص زبان متن مولف، می‌توان به روایت یک دست وی اشاره کرد.
گاه که وی به مقابر اشخاص معروفی می‌رسد، ناگهان روایت‌های فرعی و یا مضامین جدیدی را که شامل ذکر سخایا، فضایل و یا سخنان و سرگذشت نامه افراد است را می‌آورد. این امر گاه درباره رجال سیاسی و دیوانی چون
آل سامان،
آل برهان به حد
افراط خود می‌رسد. تفریط مولف در ارائه مطالب موضوع مورد بررسی خود در امتناع وی از بررسی شخصیت‌های
شافعی و غیره می‌بینیم.
در نهایت می‌توان ویژگی زبانی متن کتاب که به نیمه اول
قرن نهم هجری قمری تعلق دارد را، مدنظر قرار داد که حجم خاصی از لغات، اصطلاحات و ترکیبات دستوری و گاه تعابیر مهجور و نامستعمل
زبان فارسی را در خود جای داده است. بدین لحاظ انتشار این کتاب از بسیاری جهات مفید تواند بود.
از کاستی‌های این کتاب می‌توان فقدان فهرست فصول و مطالب کتاب را بیان نمود.
محور حاشیه‌های کتاب شامل شرح لغات و اصطلاحات، ذکر نام مولفین کتب مذکور در متن کتاب و تعریف اماکن و برخی توضیحات و معرفی بیشتری از رجال و ذکر تاریخ ولات و وفات آنهاست. حواشی کتاب توسط مصحح، جهت مفهوم کردن و توضیح ابهامات متن و اشخاص و اماکن آورده شده است.
عمل مصحح در آوردن ترجمه
حدیث رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، از متن تاریخ بخارای نرشخی، نیز در خور توجه است.
مجله کتاب ماه و جغرافیا، خرداد و تیر ۱۳۸۰، عنوان مقاله: گذر و نظری بر کتاب تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا، نوشته شهرام یوسفی فر.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
