تاریخ طبری (ترجمه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تاریخ طبری»، اثر عربی
ابوجعفر محمد بن جریر طبری ، تاریخی عمومی از آغاز آفرینش تا ۳۰۲ ق می‌باشد که نام اصلی آن «تاریخ الامم و الرسل و الملوک» بوده و در
سال ۳۰۳ ق نوشته شده است.
انگیزه تالیف، بیان تاریخ ملوک گذشته و
پیامبران الهی علیه‌السّلام برای پند گرفتن از سرگذشت آنان می‌باشد.
کتاب به سبب جامعیت بخش تاریخ
اسلام ، که نتیجه احاطه، بی طرفی و امانتداری مؤلف است، در بین تواریخ اسلامی بی نظیر بوده و این امر باعث اهمیت کتاب شده است.
کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب در شانزده جلد، در دو بخش تاریخ
جهان و اسلام ارائه شده است.
بخش تاریخ اسلام، به ترتیب
سال شمار هجری و منحصر به رویدادهای سیاسی و شرح جنگ هاست.
تاریخ جهان، ترتیب سال شمار نداشته و ترتیب آن، موضوعی است، اگر چه در تنظیم مطالب، تقدم زمانی حفظ شده است.
هدف نویسنده، ذکر تاریخ شاهان و پیامبران الهی بوده و مطالب را با بحث درباره
زمان و ماهیت و مقدار آن از ابتدای خلق آدم آغاز کرده است؛ در این خصوص، بعد از نقل گزارش‌های مفصل از راویان
اخبار ، به عقاید ادیان و امت‌های گوناگون و آرای زردشتیان استناد شده است.
قسمت اعظم مباحث، مجموعه‌ای از
روایات گوناگون از راویان مختلف است که به شکل معمول روایت خبر، نقل شده است، بدین صورت که ابتدا سلسله راویان و سپس خبر گزارش می‌شود؛ بنابراین کتاب، صرفا نقلی بوده و مؤلف دخل و تصرفی در منابع خود نکرده و مطالب را بدون در نظر گرفتن صحت و سقم آن‌ها ضبط نموده است.
وی از یک سو با امانتداری کامل و در نوع خود بی نظر،
روایات متعدد و متنوع راجع به هر واقعه را آورده است؛ اما از سوی دیگر، مطالب غیر واقعی، افسانه‌های حماسی و نیز خلط و سهوهایی در کتابش دیده می‌شود؛ از این رو باید محتوای هر روایت بررسی و با روایات دیگر مقایسه و مختصات و مسائل آن معلوم گردد.
شیوه نقل نویسنده، معلوم می‌دارد که وی از منابع مکتوب استفاده کرده است. او هر گاه از منابعی استفاده کرده که اجازه نقل
حدیث از آن‌ها داشته، با بیان «حدثنا»، «اخبرنا»، «کتب الی» گزارش داده است و هر گاه از منابعی سود جسته که اجازه نقل حدیث نداشته، با ذکر «قالوا»، «حدثوا»، «روی» و «ذکر» گزارش آورده است.
وی گاه مطلبی را از یک روایت با ذکر «اما» بیان کرده که احتمالا
تفسیر و تعبیر خود او از محتوای یک روایت بوده است.
شیوه گزارش و شکل روایات کتاب یکسان نیست که سبب آن، میزان اهمیت و کثرت حوادث، محتوای روایات و تاثیر زمان بر آن‌ها بوده است.
مؤلف در چند جای کتاب توضیح می‌دهد که چرا از بین همه اقوام و ملل دنیا فقط تاریخ شاهان
ایران را نوشته است. او می‌گوید که اقوام دیگر، تاریخ مشخص و پادشاهی پیوسته نداشته‌اند تا بتوان بنای تاریخ را بر روزگار ملوکشان نهاد.
شیوه تدوین مطالب (کنار هم قرار دادن روایات مختلف و گاه متضاد درباره یک واقعه) ارزش کتاب را برای محقق امروزی به مراتب بیشتر و امکان
نقد و ارزیابی را برای او فراهم کرده است.
کتاب به سبب تفصیل، قدمت و روش خاص مؤلف، اثری منحصر به فرد و معتبر می‌باشد.
بخش تاریخ جهان، مشتمل است بر مقدمه‌ای درباره زمان و حدوث آن، داستان آفرینش، قصص انبیا از
حضرت آدم علیه‌السّلام تا
حضرت مسیح علیه‌السّلام و تاریخ ایرانیان از ابتدا تا پایان دوره ساسانی.
در دوره باستانی ایران، تاریخ یمن گنجانده شده است، در بخش راجع به حضرت مسیح علیه‌السّلام فهرست شاهان روم آمده و در بخش راجع به ساسانیان اقوام و ملوک حیره ذکر شده‌اند.
نویسنده در بحث از آفرینش و پراکنده شدن فرزندان آدم بر روی
زمین ، احادیثی از
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل کرده و برای تایید آن‌ها، آیاتی از
قرآن کریم آورده و توضیح داده است. وی در این مبحث بیش از هر مبحث دیگری در کتابش، نظر شخصی خود را بیان کرده است.
وی داستان آفرینش و تاریخ پیامبران
بنی اسرائیل را عمدتا از قول راویان
مسلمان و به استناد
آیات قرآن شرح داده است. در این بخش، مطالب صرفا صبغه دینی داشته و پاره‌ای از آرا و عقاید
اهل کتاب (اسرائیلیات) اغلب از طریق راویانی؛ مانند «وهب
بن منبه در آن راه یافته است. وی همچنین عقاید ایرانیان را درباره آفرینش و این که برخی کیومرث را اولین
انسان دانسته‌اند، به تفصیل بیان کرده است.
نویسنده در قسمت
تاریخ ایران ، منابع خود را بیان نکرده و به ذکر «مطلعان» یا «دانشوران پارسی» یا «قالوا» اکتفا کرده است. وی در این بخش، صرفا از منابع ایرانی استفاده کرده، از جمله در قسمتی که درباره اسکندر گزارش داده است. طبری در مورد ملوک الطوایف تحت نام «اشکانی» نام پادشاهان اشکانی را بدون هیچ تفصیلی درباره آنان آورده است.
روایات کتاب درباره تاریخ ساسانی، بسیار مفصل تر از دوره‌های قبل و به نحو بارزی متضمن مطالب تاریخی است، گر چه مطالب غیر واقعی و داستانی نیز دارد. نویسنده در این قسمت نیز منابع خود را ذکر نکرده است، جز در مواردی که از راویان مسلمان نقل قول می‌کند.
کتاب در این بخش، به دلیل تنوع منابع (اعم از ایرانی و غیرایرانی) و تفصیل مطالب با جزئیات بالنسبه دقیق، بر تواریخ هم زمان آن برتری دارد. به علاوه، نویسنده از نقل مطالبی که منشا شعوبی و رنگ حماسی دارند، احتراز کرده است، از جمله حکایاتی را که برخی تواریخ راجع به دربار و زندگی خصوصی پادشاهان؛ مثلا
خسرو پرویز ، آورده‌اند، نیاورده است.
وی در تاریخ
یمن ، داستان «تبع» و داستان فتح قلعه «الحضر» در عهد اردشیر بابکان و نیز توجیهات مذهبی راجع به علایم و آثار زوال حکومت ایران در عهد خسرو پرویز، از روایات متنوع اسلامی بهره بسیار برده؛ اما درباره آخرین شاهان ساسانی مقارن فتوح مسلمانان، این کار را نکرده است.
بخش تاریخ اسلام، با زندگی
رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آغاز شده و تا پایان سال ۳۰۲ ق ادامه می‌یابد. نویسنده تمدن اسلامی را کلی واحد دانسته و بدون در نظر گرفتن تمایزات جغرافیایی، زبانی و قومی روایات خود را بیان کرده است.
وی روایات راجع به زندگی رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را با دقتی که معمول تفسیر
قرآن و احکام دینی است، نقل کرده که سبب آن، وقوف وی به عنوان
فقیه و محدث بر سیره ایشان و نیز اهمیت آن نزد
فقها ، بوده است.
منبع اصلی وی در تاریخ، زندگی رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، روایات ابن اسحاق بوده که آن‌ها را به صورت روایات منفرد و با ذکر اسناد و در برخی موارد بدون ذکر اسناد، نقل کرده است. کتاب به جهت اشتمال بر مقدار زیادی از روایات ابن اسحاق، مکمل سیره
ابن هشام نیز محسوب می‌شود.
طبری بی تردید متاثر از ملاحظات دینی، سیاسی و دیدگاه‌های فقهی بوده است. مثلا خبر بلدح که مطابق آن رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم قبل از
بعثت ، از خوردن گوشت قربانی برای اصنام احتراز نمی‌کرد و این برخلاف معتقدات مسلم اسلامی است را نیاورده و واقعه غدیرخم را نیز که خود کتابی مستقل در ذکر طرق
حدیث غدیرخم نوشته، در اینجا ذکر نکرده است، با وجود این، روایات متعددی درباره اسلام آوردن
علی علیه‌السّلام و سهم وی و اعضای خاندان بنی هاشم در نشر و پیروزی اسلام، در کتاب نقل شده است.
دوره خلفای نخستین، بعد از سیره و مغازی رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، مفصل‌ترین بخش کتاب است. مهم‌ترین مباحث این بخش، واقعه رده، فتوحات مسلمانان در خارج از شبه جزیره
عربستان و وقایع بعد از قتل عثمان تا پایان خلافت حضرت علی علیه‌السّلام است.
مطالب درباره جنگ‌های داخلی مسلمانان بعد از مرگ عثمان تا پایان خلافت حضرت علی علیه‌السّلام و وقایع بعد از مرگ معاویه و جنگ‌های
خوارج ، بسیار مفصل و منسجم است.
روایات راجع به دوره خلفای نخستین، طولانی است و از اواخر دوره
بنی امیه به تدریج از تنوع روایات کاسته می‌شود. ذیل هر سال اغلب یک حادثه، از جمله واقعه کربلا ذیل سال ۶۱ ق گزارش شده است؛ اما گاه ذیل یک سال، چند حادثه سیاسی و نظامی جداگانه و گاه ذیل دو سال، یک حادثه ذکر شده، مانند سال ۴۲ ق و ۴۳ ق که گزارش جنگ
خوارج است. از دوران بعد از خلافت معتصم عباسی (۲۱۸- ۲۲۷) ذیل هر سال حوادث معدودی به اختصار آمده است.
نویسنده در تدوین تاریخ خلفا، از منابع مورخان استفاده کرده، البته از کتاب‌های آنان نام نبرده و فقط روایاتشان را با ذکر کامل راویان نقل کرده است.
با وجود تنوع راویان در این بخش، از سال ۱۱ ق تا ۱۲۷ ق، بیشترین روایات از ابومخنف لوط
بن یحیی ازدی (متوفی ۱۵۷) است و نویسنده، تک نگاری دقیق و مفصل او با نام مقتل الحسین را در
روایات خود حفظ کرده است. البته طبری تا سال ۱۳۲ ق باز هم از ابومخنف، اما نه مکرر، روایت کرده است. بیشترین روایات درباره دوران فتوح نیز از سیف
بن عمر (متوفی ۱۷۰- ۱۹۳ ق) است. طبری روایات ابومخنف را از طریق عمر
بن شبه (متوفی ۲۶۴ ق) و مداینی (متوفی ۲۱۵ تا ۲۳۵ ق) و هشام
بن محمد کلبی (متوفی ۲۰۶) و روایات سیف
بن عمر را از طریق
یحیی بن السری نقل نموده است.
روایات فتوح در کتاب غالبا طولانی‌اند و سبک بیان و موضوعات متنوع معلوم می‌دارد که گزارش‌هایی از راویان مختلف است. این گزارش‌ها در
قرن اول و دوم از جمع روایات پراکنده درباره فتح یک ناحیه یا جنگ بزرگ تدوین شده است.
به سبب اهمیت فتوح سواد (جنگ‌های بزرگ
مسلمانان با ایرانیان) و نتایج آن، شرح این جنگ‌ها مفصل است که ایرانی بودن مؤلف و انگیزه او در جمع آوری انبوه روایات راجع به فتوح ایران، عامل بسیار مهمی در این امر بوده است. این مطلب از مقایسه آن‌ها با حجم کمتر روایات راجع به فتوح شام روشن می‌شود.
مطالب راجع به خلفای بنی امیه و
بنی عباس نیز منسجم است و مطالب آن‌ها از منابع نزدیک به حوادث اخذ شده‌اند. به احتمال زیاد، منابع طبری برای حوادث نزدیک به زمان حیات وی و حوادث معاصرش، اخبار رایج در بغداد بوده است، زیرا وی منابع خود را در شکل «ذکر»، «ذکر لی بعض اصحابی»، «اخبرنا جماعه من اهل الخبر» نوشته و کمتر نام راویان را ذکر کرده است. به علاوه وقایع این سال‌ها به اختصار گزارش شده است. می‌توان گفت که از زمان خلافت معتصم فقط حوادث بسیار مهم و دامنه دار، مثل قیام بابک خرمدین در آذربایجان یا قیام زنگیان در
خوزستان و بین النهرین، به تفصیل گزارش شده است.
روایات کتاب، درباره بعضی قیام‌ها، مثل قیام‌های ایرانیان در عهد بنی عباس، قیام زنگیان و برخی قیام‌های شیعی، یک طرفه و تعصب آمیز است با این حال، لحن
روایات نویسنده درباره خلفای اموی و عباسی بی طرفانه می‌باشد. وی مطالب بسیاری را ذکر کرده است که ممکن بود مخالف منافع خلفا یا در نظر آنان شنیع باشد؛ از جمله ضعف و ناتوانی دستگاه خلافت و بی کفایتی خلفای بعد از معتصم، زندگی خصوصی خلفا که گاه مطابق احکام
اسلام نبوده و روایاتی حاکی از ستم آن هاست.
طبری بر
تاریخ خود ذیل نوشته است. پس از آن نیز ذیل‌هایی بر کتاب او نوشته شد که از آن جمله «صله تاریخ الطبری» از عریب
بن سعد قرطبی (شامل حوادث ۲۹۰ تا ۳۲۰ ق) و «تکمله تاریخ الطبری» از محمد
بن عبدالملک همدانی (شرح حوادث ۲۹۵ تا ۵۱۲ ق) است.
دخویه با همکاری گروهی از خاورشناسان متن کامل کتاب را در سیزده مجلد تصحیح انتقادی و همراه با سه جلد ضمیمه آن، میان سال‌های ۱۸۷۹- ۱۹۰۱ م در لیدن چاپ کرد. ضمایم این چاپ عبارت است از «المنتخب من کتاب ذیل المذیل فی اسماء الصحابه و التابعین» که گزیده‌ای از کتاب «ذیل المذیل طبری» است و بخش دوم مجلد سیزدهم را دربر می‌گیرد.
محمد ابوالفضل ابراهیم، تاریخ طبری را بر اساس چاپ لیدن و با مراجعه به نسخه‌هایی نو یافته در ده مجلد در ۱۳۳۹ ش در
قاهره منتشر کرد. وی در ۱۳۴۶ ش تاریخ طبری را به همراه صله تاریخ الطبری قرطبی و تکمله تاریخ الطبری محمد
بن عبدالملک همدانی و المنتخب من کتاب ذیل المذیل طبری در یازده مجلد با فهارس جداگانه برای هر کتاب در قاهره چاپ کرد.
ابوعلی بلعمی نیز در
سده چهارم کتاب را تهذیب کرد و به فارسی برگرداند.
ابوالقاسم پاینده کتاب را با حذف اسناد و روایت‌های مکرر به انضمام «صله تاریخ الطبری» به فارسی برگرداند و در شانزده مجلد منتشر ساخت (
تهران ۱۳۵۲- ۱۳۵۴ ش)، بعدا فهرست اعلام در مجلدی جداگانه به آن افزوده شد.
عده‌ای از خاورشناسان، از جمله باسورث و روزنتال و مونتگومری وات، زیرنظر احسان یارشاطر، متن کامل کتاب را به انگلیسی
ترجمه کردند و توضیحاتی در حاشیه به آن افزودند و در ۳۸ جلد به چاپ رساندند (نیویورک ۱۹۸۵- ۱۹۹۵).
پاورقی‌ها بیشتر به ذکر منابع پرداخته است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
