تاریخ صدور حدیث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
احادیث دارای حقیقتی زمان درا و تاریخ بردار است و شان نزولی دارد که دانستنش، فهم بهتر
حدیث را آسان‌تر خواهد کرد.
تاریخ هر حادثه و پدیده، از چگونگی وقوع آن خبر می‌دهد، و به شناسنامه‌ای می‌ماند که آیندگان را از
هویت و چند و چون آن با خبر می‌سازد. تاریخ، در نهان خود، اسراری بسیار از انسان‌ها، رفتارها، وقایع، مکتب‌ها و دانش‌ها دارد که: هر که بیشتر با آن آشنا گردد، از آن، بیشتر آموزد و اندوزد. اگر گفته می‌شود: «همه چیز را باید در تاریخش مطالعه کرد و با تاریخش شناخت»، از آن روست که تاریخ،
آینه بی غبار است و آنچه در دل دارد، به خوبی می‌نمایاند.
حدیث و
روایت - که به گفتار، کردار و
تقریر پیشوایان معصوم (علیهم‌السّلام) اطلاق می‌گردد - نیز حقیقتی «زمان‌دار» و «تاریخ‌بردار» است. هر حدیث، از پس نیازی و در پاسخ پرسشی و در مقام تبیین حقیقتی صادر گشته است و به تعبیر دیگر، «شان نزولی» دارد که دانستنش، در
فهم بهتر حدیث، سودمند خواهد بود.
نخستین فقیهی که بدین مسئله توجه جدی ورزید و در روش
استنباط و شیوه تدریس خود، بدان التزام داشت،
آیة الله العظمی بروجردی (رحمة‌الله‌علیه) بود. وی معتقد بود:
احادیث ما، شان نزولی دارند و در محیطی صادر شده‌اند که اقوال و نظریات فقیهان بزرگ
اهل سنت، حاکم بوده است. ناظر به این فتاوا،
اهل بیت (علیهم‌السّلام) سخن گفته‌اند. سخنان آنان، یا در رد نظریه‌ای است و یا در اثبات آن. بنابراین، باید جو
مسئله فقهیه را به دست آورد، تا فهمید مقصود از روایت چیست.
شهید سید محمد باقر صدر، یکی از آفت‌های اجتهاد در نصوص دینی را «تجرید الدلیل الشرعی من ظروفه و شروطه» یاد کرده
و آن را در دو قسمت، توضیح داده است. در بخشی فرموده است:
اگر امری در عهد
تشریع جایز دانسته شد، پژوهشگر باید تمام آنچه را در این
تجویز می‌توانسته دخالت داشته باشد، منظور کند و گرنه،
تعمیم حکم با منظور نکردن شرایط خارجی آن زمان، امری خطا خواهد بود.
علامه سید جعفر مرتضی عاملی، ضرورت آگاهی از تاریخ صدور حدیث و فواید آن را در مطالعات فقهی، در گفتگویی، چنین باز گفته است:
... شما از نقش تسلط بر تاریخ و دانستن وقایع تاریخی در فهم احادیث و
نصوص دینی، غافل نباشید. تمام حوادث، در بستر تاریخی خود شکل می‌گیرند.
انسان با زمان، رابطه متقابل تاثیر و تاثر دارد.
.. بنابراین، درک درست بسیاری از نصوص، نیازمند آگاهی کامل از زمان، مکان و شرایطی است که در آن صادر شده است. محیط و عکس العمل آن را در مقابل نصوص صادره، باید بشناسیم. شناخت این موارد، ما را در
فهم حدود، قیود و درک اشارات و لطایف آن، یاری می‌کند.
در کتاب «
السوق فی ظل الدولة الاسلامیة» نگاهی چنین داشتیم... این کتاب، با حجم اندک خود، می‌تواند نمایانگر میزان تاثیر شناخت واقعیات خارجی در شناخت طبیعت نصوصِ صادر شده و اهداف آن باشد، و به خوبی می‌رساند که این شناخت، فضای گسترده‌ای را برای فهم بهتر نصوص و استفاده کامل از آنها، فراهم می‌آورد.
همچنین،
حضرت آیة الله خامنه‌ای (سلّمه‌الله)، در توصیه به
حوزه‌های علمیه برای غنا بخشیدن به
فقه، فرموده‌اند:
... تاریخ هم بسیار مهم است؛ حتی در فقه هم می‌شود از
تاریخ استفاده کرد. بسیاری از
مسائل فقهی، با تاریخ مرتبط است. ما به این ارتباط، کمتر توجه کردیم و آن را کشف نکردیم.
فوایدی که بر شناخت تاریخ صدور حدیث بار می‌شود، بسیار است که در این جا تنها به برخی اشاره می‌کنیم:
تردیدی نیست که در میان روایات
اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، احادیثی وجود دارد که با رعایت جو حاکم سیاسی و علمی آن زمان، صادر گشته و روشن است که این گونه روایتی، در بر دارنده
حکم دائمی و همیشگی نیست. بدون شناخت اوضاع و احوال سیاسی و فقهی آن عصر، شناسایی این گونه احادیث، میسور نیست. این عدم شناخت، سبب می‌شود که گاه روایتی بر
تقیه حمل گردد که معلوم نیست صدور آن، بر حسب تقیه باشد.
رفتار برخی
فقیهان - آن جا که بر اساس احتمال، حدیثی را بر تقیه وا می‌دارند - حاکی از این عدم شناخت است؛
چرا که تا شرایط و اقوال فقهی و علمی زمان صدور حدیث احراز نگردد، و جو غالب عصر به دست نیاید، حمل بر تقیه، نارواست.
در میان روایات
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل بیت (علیهم‌السلام)، احادیثی هست که از آن بزرگواران به عنوان «
حاکم» صادر گشته؛ حال آن که بیشتر احادیث، به عنوان «تبلیغ حکم الله» بیان شده‌اند و اصل اولی، اقتضا دارد که هر حدیث، بر حکم دائمی= الهی حمل گردد. شناخت همان موارد محدود و معدود، بستگی به شناخت «تاریخ صدور» دارد.
شهید صدر فرموده است:
تشریعاتی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با آنها
منطقةالفراغ را به عنوان «
ولی امر» پر کرد، احکامی دائمی نیستند؛ زیرا این گونه احکام، از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به عنوان «حاکم و ولی مسلمانان» صادر شده‌اند، و نه از ایشان به عنوان «مبلغ حکم الهی».
همچنین، شکی نیست که
امامان (علیهم‌السلام)، گاه به روشی عام،
تقریر و
امضا نموده‌اند و گاه به روشی خاص و بنا بر ملاحظاتی؛ بدین معنا که گاه تقریر، مربوط به امری عام و برای همه و همیشه است و از آن، می‌توان «حکم عام»
استنباط نمود؛ و گاهی دیگر، تقریر «سلوک و روش خاص» مطرح بوده است که نمی‌توان آن را
تعمیم داد.
تعبیر «قضیة فی واقعة»
در اصطلاح فقیهان، از این نوع دوم خبر می‌دهد. روشن است که تشخیص و تفکیک این دو، به شناخت «تاریخ صدور» گره می‌خورد.
برخی این عقیده را ابراز کرده‌اند که: راز تحریم
مجسمه‌سازی،
ستاره‌شناسی و
قیافه‌شناسی، و اختلاف موارد
احتکار و
سبق و رمایه در احادیث، با مطالعه تاریخی عصر صدور، آشکار خواهد گشت.
طبیعی است که در پرتو مطالعه دوران صدور، وضع زندگی و حیات راویان نیز روشن خواهد گشت. از این رهگذر، به دست خواهد آمد که: آیا راوی در آن زمان، در قید
حیات بوده است یا خیر؛ و اگر بوده، آیا در سنی بوده است که توان دریافت حدیث را داشته باشد، یا نه (چنان که برخی درباره حدیث
حماد بن عیسی گفته‌اند
)!
بسیار می‌شود که در ضمن
روایات به روایتی بر می‌خوریم که معانی مختلفی از آن، قابل برداشت است. شناخت جو صدور، می‌تواند تعیین کننده مراد واقعی باشد.
در مثل، حدیث «الجار ثم الدار»،
اگر در جو بیان ارج و
منزلت همسایه صادر شده باشد، بدان معناست که در مقام رفع حوائج، همسایه بر اهل خانه مقدم است؛ و اگر در مقام انتخاب و خرید خانه گفته شده، بدان معنا خواهد بود که نخست همسایه را بشناسید، سپس به سراغ خرید
خانه روید.
به جز اینها، نتایج و فواید بسیار دیگری نیز بر «شناخت زمان صدور» مترتب خواهد گشت.
نکته‌ای که در پایان باید اشارت رود، این است که با فاصله زمانی بسیاری که میان ما و زمان صدور وجود دارد، و محدثان و گرد آورندگان
حدیث نیز بدان اشاره نکرده‌اند، چگونه می‌توان از «تاریخ صدور» آگاه شد و این نتایج را بر آن مترتب ساخت؟
به نظر می‌رسد که می‌توان در گام نخست، برخی معیارها و راهبردها را (بدین شرح) مطرح کرد:
۱. شناخت تاریخ حیات معصومان (علیهم‌السّلام) و به دست آوردن فضای کلی دوران هریک از
پیشوایان معصوم، در شناسایی کلی احادیث، سودمند است. در این شناسایی، می‌باید محورهای زیر، روشن گردد:
الف. جریان‌های سیاسی؛
ب. حاکمان و سلطه‌های سیاسی؛
ج. احزاب و حرکت‌های اجتماعی؛
د. مسائل فکری و عقیدتی و پرسش‌های رایج؛
ه.
مکتب‌های فقهی؛
و. شرایط
جنگ و
صلح؛
ز. شرایط فقر و غنا؛
ح. میزان ارتباطات با سایر شهرهای اسلامی و ممالک غیر اسلامی.
۲. آگاهی یافتن از
شغل، وضعیت زندگی و روحیات شخصی راویان، معیار دیگری برای شناخت کلی احادیث است.
۳. شناسایی
اصول حدیثی و
مصادر اولیه (که در عصر حضور تدوین یافته‌اند) نیز می‌تواند در این زمینه، رهگشا باشد.
و....
این، وجیزه‌ای بود در باب شناخت تاریخ صدور حدیث، و بدان امید بر قلم جاری گشت که فرزانگان و ارباب
دانش و فضیلت، سعی وافر در طرح، تکمیل و غنا بخشی به این موضوع، روا دارند.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تاریخ صدور حدیث»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۱/۲۸
