تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه» کتابی در
تاریخ و جغرافیای
مکه و
مدینه ، نوشته
حسین عمادزاده است.
این کتاب با
هدف راهنمایی حاجیان و آشنایی آنان با تاریخ و جغرافیای عمومی مکه و مدینه نوشته شده است و مطالب آن در طول چند دهه مورد توجه حاجیان و روحانیان و مدیران کاروان‌ها بوده است.
نویسنده، حسین عمادزاده، به
سال ۱۲۸۴ش. در
اصفهان زاده شد و از دانش آموختگان
حوزه علمیه بود. او از
سید ابوالحسن اصفهانی ،
شیخ محمد رضا مظفر و
سید محمد حجت کوه کمره‌ای اجازه روایت گرفته است. از او مقالاتی بسیار در نشریات و بیش از ۱۲۰ تالیف در موضوعات مذهبی و بیشتر در باره زندگانی
اهل بیت : برجا مانده که از آن جمله است: زندگانی چهارده معصوم، زندگانی
امیرالمؤمنین و تاریخ جغرافیایی
کربلا .
او به
سال ۱۳۶۹ش. در
تهران درگذشت.
توضیح عقاید اسلامی و اسرار
حج به تناسب موضوعات، از ویژگی‌های کتاب است. خواننده با مطالعه این
اثر ، ضمن آشنایی با دو شهر مقدس و
مناسک حج ، نمایی کلی از عقاید اسلامی به دست می‌آورد. نویسنده توجهی ویژه به
آمار و ارقام دارد که در محاسبه اوزان، اندازه ساختمان‌ها یا بخش‌های آن‌ها، فاصله شهرها و نیز تاریخ رخدادها نمودی بیشتر یافته است. تصاویری رنگی و سیاه و سفید از مکان‌های مقدس و مهم مکه و مدینه در چند جای کتاب آمده و
آیات و
روایات و اشعار بسیار به تناسب موضوعات از نویسنده و دیگران در کتاب گنجانده شده است. بیان پیشینه تاریخی مکان‌ها و آثار، همراه گزارش از وضعیت فعلی آن‌ها که گاه حاصل دیده‌های نویسنده است، از ویژگی‌های این اثر شمرده می‌شود. برای نمونه، هنگام وصف
زمزم ، از پیشینه تاریخی آن و وضعیت کنونی آن که نه حوض پیرامون آن ساخته‌اند، سخن گفته
در وصف قبرستان
جنة المعلی، تغییرهای روی داده از آغاز تا کنون را یاد کرده و وضعیت موجود را برشمرده
و در وصف
مسجدالحرام آورده که در بیست سال اخیر بر ساختمان
مسجد افزوده‌اند و
صفا و مروه به مسجدالحرام پیوسته است.
عمادزاده در پاره‌ای موضوعات کتاب به نقد آرای مستشرقان در زمینه حج و مکه و مدینه پرداخته است. از جمله، این دیدگاه را که سقایت حاجیان در مکه در برابر مزد انجام می‌شده، رد کرده است.
نویسنده در تالیف کتاب از بسیاری منابع کهن و معاصر سود برده است که برخی از مهم‌ترین موارد آن‌ها عبارتند از: اخبار مکه از
ازرقی ، المنتقی فی اخبار‌ام القری و الجامع اللطیف فی فضائل مکة و البیت الشریف نوشته
ابن ظهیره ، و تاریخ مکه
احمد سباعی .
کتاب از ۴۰ صفحه مطالب مقدماتی و چند فصل تشکیل شده است. مقدمه چاپ اول و ششم و نیز مقدمه‌ای بدون ذکر تاریخ و نوبت چاپ، همراه با ۶۰ آیه در باره مسائل حج، در آغاز کتاب جای گرفته است. تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، حسين عمادزاده، ص۶-۱۵. فصل اول کتاب به زندگانی
حضرت ابراهیم و
اسماعیل به عنوان سازندگان
کعبه و
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و امیرمؤمنان علیه‌السّلام به عنوان آموزندگان حج اختصاص یافته
که در۳۰ صفحه نگاشته شده است. نویسنده در ۵۰ صفحه بعد با نام «بنا و بانی و بنای مسجدالحرام و مسجدالاقصی» به بررسی تاریخ ساخت این دو مسجد و تحولات آن تا دوره معاصر پرداخته است. وی در این فصل، افزون بر تاریخ
مسجد الاقصی و مسجدالحرام، از
معراج ، رسم‌های جاهلی، مناصب مکه و تاریخ سیاسی آن پیش از اسلام سخن گفته است.
از موضوعات مهم کتاب، تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مکه است که در فصل سوم در ۵۵ صفحه تدوین شده است. در این فصل، افزون بر نام‌های مکه، به طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع آن از سطح
دریا ، کوه‌ها، و غارها و نیز موقعیت، جمعیت، تعداد خانه‌های مکه، شمار حاجیان، مساحت
عربستان ، مسافت مکه تا شهرهای دیگر، منابع آب، بیماری‌های شایع مکه، گسترش‌های مسجدالحرام و هزینه آن‌ها، تعداد ستون‌ها، مناره‌ها، و درهای مسجدالحرام اشاره شده است. اشاره به قبرستان، مساجد، مدارس و کتابخانه‌های مکه پایان بخش این فصل است. مدارس اسلامی تاسیس شده از سال ۱۳۰۳ق. تا ۱۳۳۳ق. و تعداد محصلان آن، تعداد کتاب‌های کتابخانه‌ها، و تحولات
آرامگاه جنة المعلی در طول تاریخ از واپسین موضوعات فصل سوم است.
۱۶۰ صفحه پسین کتاب با موضوع حج، مناسک و ادعیه در سه فصل تدوین شده است. تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مدینه
عنوان فصل دیگر کتاب با ۷۰ صفحه است که به لحاظ تشریح تغییرهایی که نخستین بار در دوره معاصر در مدینه صورت گرفته، اهمیت دارد. این فصل با بررسی خاک، آب و هوای مرطوب و گرم مدینه، چشمه‌ها و منابع آبی، روستاهای پیرامون شهر، کوه‌ها، فاصله آن تا دیگر شهرها، و
اخلاق و روحیات مردم مدینه آغاز می‌شود و با وصف دیوار گرداگرد شهر، جمعیت، بخش‌های آن، مساجد، کتابخانه‌ها، مزارها، تکایا، و
بقیع به پایان می‌رسد. در این گزارش، مدینه قصبه‌ای است که به تازگی دیوارهای پیرامون آن برداشته شده و جمعیت آن ۱۵ هزار تن است که از تبارهای متفاوت هستند. نیز در این گزارش، به
شیعیان نخاوله توجه شده و کشاورزی مدینه وابسته به آنان شمرده شده است.
نویسنده در وصف مکه نیز به خانواده‌های شیعی این شهر اشاره کرده و شمار آن‌ها را ۵۰ خانواده دانسته است.
این کتاب بارها چاپ شده است؛ از جمله در انتشارات کتابخانه خرد تهران به سال ۱۳۲۷ش. و انتشارات مکتب قرآن و عترت در قطع وزیری و ۴۴۴ صفحه که تا سال‌های نخستین دهه پنجاه نسخه‌های پرشماری از آن منتشر شده است. عمادزاده در پایان مقدمه چاپ اول، تاریخ ۱۳۲۴ش. را ثبت کرده است.
در چاپ ۱۳۵۴ش. وی مطالبی به کتاب افزوده که رهاورد دیده‌های وی در سفر سی
سال بعد است. او آگاهی‌هایی را که در این مدت از منابع کتابخانه‌های
ایران ،
عراق ،
حجاز ،
سوریه و
مصر به دست آورده، نیز به این چاپ افزوده است.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه».
