تاریخ تفسیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ در
لغت به معنای تعریف
وقت و
تاریخ شیء عبارت از زمان
حدوث آن چیز است.
تاریخ تفسیر دانشی است که به سرگذشت
تفسیر قرآن و تفاسیر آن و بررسی تحولات و سیر تطور و تکامل آن دو از زمان
رسول خدا (صلی
اللهعلیهوآلهوسلم) تاکنون می‌پردازد.
بی تردید فهم بخش عظیمی از معارف
قرآن به تفسیر و تلاش علمی مناسب نیاز دارد.
این نیاز در گذر زمان روز به روز بیش‌تر شده و در نتیجه علمی به نام تفسیر قرآن پدید آمده و کتاب‌های تفسیری فراوانی تدوین شده است.
دانش تاریخ تفسیر ما را با مفسران، تفاسیر، فراز و فرودها و تغییر و تطورهای آن
علم و احیاناً قوت و ضعف روش‌ها، مکتب‌ها و نظریات مطرح در آن آشنا می‌کند و بدیهی است آشنایی با این دانش نقش مؤثری در استفاده بهینه از
علم تفسیر دارد و با توجه به این‌که تفسیر قرآن از
علوم مهم، ضروری و اثرگذار در حیات دنیوی و اخروی
انسان است و انسان بدون آن نمی‌تواند به هدف اعلا و کمال نهایی خود دست یابد، این دانش می‌تواند در
سعادت و کمال انسان نقشی مؤثر داشته باشد.
در میان پیشینیان کتاب مستقلی با عنوان «تاریخ تفسیر» نگاشته نشده و مباحث مربوط به آن در میان کتاب‌های دیگر پراکنده‌اند؛ رجالیان و فهرست نویسان به اجمال، به مفسران و تفاسیر آنان اشاره کرده‌اند.
برخی از مفسران مانند
شیخ طوسی ،
ابن عطیه و
ابن عاشور در مقدمه تفاسیرشان به اجمال به برخی مباحث تاریخ تفسیر اشاره کرده‌اند؛ همچنین مراغی در مقدمه تفسیرش، طبقات مختلف مفسران و افراد هر طبقه را به اجمال معرفی می‌کند.
برخی از نویسندگانِ کتاب‌های
علوم قرآن مانند
سیوطی نیز در نوع ۸۸ اتقان فی علوم القرآن و
زرقانی در مبحث ۱۲ مناهل العرفان فی علوم القرآن هرچند کوتاه به این بحث پرداخته‌اند.
افزون بر این جمعی کتاب‌هایی در شناساندن مفسران و تفاسیرشان تألیف کرده‌اند.
سیوطی (م. ۹۱۱ ق.) نخستین کسی بود که کتابی مستقل در طبقات المفسرین نگاشت.
وی ۱۳۶ نفر از مفسران ادوار مختلف را در کتابش شناساند.
بعد از سیوطی شاگردش داودی (م. ۹۴۵ ق.) کتابی با همین عنوان نگاشت و در آن ۷۰۴ نفر از مفسران را به ترتیب الفبایی معرفی کرد. در همین زمان شیخ
ابوسعید بن صنع الله الکوز کنانی (م. ۹۸۰ ق.) از دانشمندان روستای
کوزکنان تبریز کتابی در طبقات المفسرین تدوین کرده است
که اثری از آن نیست.
در قرن ۱۱ احمد بن محمد بن ادنه وی (زنده در ۱۰۹۲ ق.) کتابی با همین عنوان نوشت و ۶۳۸ نفر مفسر را بر اساس قرن معرفی کرد.
بنا به آنچه در مقدمه کتاب آمده است وی به مفسران بعد از داودی و نیز مفسرانی پرداخت که داودی از قلم انداخته بود.
دکتر منیع عبدالحلیم محمود نیز در کتاب مناهج المفسرین به معرفی جمعی از مفسران می‌پردازد.
وی از
سفیان ثوری (م. ۱۶۱ ق.) شروع و به
محمد محمود حجازی ختم می‌کند و ضمن معرفی شخصیت و کتاب‌های تفسیری نامبردگان و شیوه تفاسیر آنان، به نمونه‌ای از تفاسیرشان نیز اشاره می‌کند.
مذاهب التفسیر الاسلامی نوشته ایگناس گلدزیهر خاورشناس یهودی، اثری است در تاریخ و تحلیل تفسیرنگاری در
جهان اسلام که شامل مباحثی چون نخستین مرحله تفسیرنگاری و پیدایش آن، تفسیر مأثور، تفسیر در پرتو اعتقاد، تفسیر در پرتو تصوف اسلامی، تفسیر در پرتو فرقه‌های دینی و تفسیر در پرتو تمدن اسلامی است.
التفسیر والمفسرون محمدحسین ذهبی از نگاشته‌های مشهور در این زمینه است.
ذهبی کتابش را در یک مقدمه و سه باب و خاتمه تنظیم کرده است.
وی در مقدمه به مباحثی چون تعریف تفسیر، تأویل و فرق آن دو و ترجمه قرآن پرداخته است و باب نخست را به اولین مرحله تفسیر یعنی تفسیر در دوران
صحابه و تابعان، باب دوم را به مرحله دوم تفسیر یعنی تفسیر در عهد تابعان، باب سوم را به دوره سوم
تفسیر یعنی تفسیر در عهد تدوین (دوره
عباسیان ) تا زمان حاضر و خاتمه را به مهم ترین الوان تفسیری در عصر جدید، اختصاص داده است.
دراسات فی التفسیر و رجاله اثر ابوالیقظان عطیة الجبوری، معجم مصنفات القرآن الکریم اثر علی شواخ، معجم المفسرین من صدر الاسلام
حتی العصر الحاضر اثر عادل نویهض که در مقدمه کتابش تفسیر به سه دوره ترسیم شده است، الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر والاقراء والنحو واللغه اثر جمعی از نویسندگان، معجم تفاسیر القرآن الکریم در دو جلد، جلد اوّل تألیف جمعی از مؤلفین و جلد دوم تألیف محمد بوخبزة از کتاب‌هایی‌اند که در زمان حاضر در این خصوص نگاشته شده‌اند.
طبقات مفسران شیعه اثر عقیقی بخشایشی که به معرفی مفسران
شیعه می‌پردازد، التفسیر بالمأثور و تطویره عند الشیعة الامامیه اثر احسان امین، المفسرون حیاتهم ومنهجهم و نیز شناخت نامه تفاسیر هر دو از سید محمدعلی ایازی، نموذجٌ من اسماء المفسرین اثر غلام رضا مولانا بروجردی (شامل ۳۴۹ نفر از مفسران صدر اول تا قرن ۱۳ در مقدمه تفسیر الصراط المستقیم
)، سه مقاله در تاریخ تفسیر از
محمد باقر حجتی ، آشنایی با تفاسیر قرآن و مفسران از استادی، تاریخ تفسیر قرآن کریم اثر حبیب
الله جلالیان، تاریخ تفسیر از
عبدالوهاب طالقانی ، مفسران شیعه از
محمد شفیعی ، تاریخ تفسیر قرآن کریم اثر سهراب مروتی، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران تألیف علوی مهر و دو کتاب مکاتب تفسیری و تاریخ تفسیر قرآن از علی اکبر بابایی از جمله کتاب‌هایی‌اند که نویسندگان معاصر شیعه در این زمینه نگاشته‌اند.
کتاب التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب تألیف معرفت از بهترین کتاب‌هایی است که در این زمینه نگاشته شده است.
وی سعی کرده است در این کتاب ضعف‌ها و کاستی های
التفسیر والمفسرون ذهبی را برطرف سازد.
از جمله مزیت‌های این کتاب اختصاص فصلی از آن به نقش
اهل بیت (علیهم‌السلام) در تفسیر قرآن است.
پیدایش تفسیر همزمان با فرود آمدن قرآن بر قلب مبارک
پیامبر (صلی
اللهعلیهوآلهوسلم) است.
آن حضرت مواردی از قرآن را که صحابه در فهم آن دچار مشکل می‌شدند برای آن‌ها تفسیر می‌کرد
و به آن‌ها می‌آموخت.
برجسته ترین شاگرد مدرسه تفسیر در این زمان امیرمؤمنان، علی (علیه‌السلام) بود که طبق روایات
شیعه و سنی
استعداد ، همت، امکان فراگیری و تلاش
رسول خدا (صلی
اللهعلیهوآلهوسلم) در آموزش وی با دیگر صحابه سنجیدنی نبود.
پیامبر (صلی
اللهعلیهوآلهوسلم) همه تفسیر و دانش قرآن را به آن حضرت آموخت. (=> تفسیر پیامبر)
بعد از آن حضرت صحابه آن بزرگوار به تفسیر قرآن ادامه دادند.
تفسیر در این دوره بیش‌تر نقل
حدیث بود؛ اما هنوز تدوین نشده بوده است.
در این مرحله روایات تفسیری صحابه از پیامبر (صلی
اللهعلیهوآلهوسلم) یا از صحابه دیگر نقل می‌شد و تابعان نیز از صحابه یا از یکدیگر نقل می‌کردند.
رونق این مرحله حداکثر تا پایان قرن اول هجری است.
برخی از این دوره تا پایان
خلافت علی (علیه‌السلام) (سال ۴۰ ق.) را به عنوان عصر شکل گیری تفسیر (تفسیر
صحابه ) و از این زمان تا پایان قرن اول را به عنوان عصر گسترش تفسیر یاد کرده‌اند.
در این دوره تفسیر به صورت شفاهی و شاخه‌ای از
علم حدیث بوده است. (تفسیر تابعان)
(۱) ابن منظور (م ۷۱۱ ق)، لسان العرب، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ ق.
(۲) فؤاد افرام بسطانی، فرهنگ ابجدی عربی ـ فارسی، ترجمه: مهیار؛ الفکر الدینی فی مواجهة العصر، عفت الشرقاوی، مکتبة الشباب، ۱۹۷۶ م؛
(۳) علی اکبر بابایی، تاریخ تفسیر قرآن، قم، پژوهشهای حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۷ ش.
(۴) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۵) ابن عطیة الاندلسی (م ۵۴۶ ق)، المحرر الوجیز، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ ق.
(۶) ابن عاشور (م ۱۳۹۳ ق)، تفسیر التحریر والتنویر، مؤسسة التاریخ.
(۷) المراغی (م ۱۳۷۱ ق)، تفسیر المراغی، دارالفکر.
(۸) السیوطی (م ۹۱۱ ق)، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۹) منیع عبدالحلیم محمود، مناهج المفسرین، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، ۱۴۲۱ ق.
(۱۰) اجنتس جولد تسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، کوشش عبدالحلیم النجار، القاهرة، مکتبة الخانجی، ۱۳۷۴ ق.
(۱۱) عادل نویهض، معجم المفسرین، مؤسسه نویهض، ۱۴۰۳ ق.
(۱۲) سید حسین البروجردی، تفسیر الصراط المستقیم، به کوشش بروجردی، قم، انصاریان، ۱۴۱۶ ق.
(۱۳) الذهبی، التفسیر والمفسرون، بیروت، دارالقلم، ۱۴۰۷ ق.
(۱۴) معرفت، التفسیر والمفسرون، مشهد، الجامعة الرضویة، ۱۴۱۸ ق.
(۱۵) اسماعیل باشا (م ۱۳۳۹ ق)، هدیة العارفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۶)محمد باقر حجتی، سه مقاله در تاریخ تفسیر و نحو، بنیاد قرآن، ۱۳۶۰ ش.
(۱۷)محمد علی علی الداودی (م. ۹۴۵ ق.)، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۳ ق.
(۱۸)حاجی خلیفه (م. ۱۰۶۷ ق.)، کشف الظنون، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۳ ق.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تاریخ تفسیر».
