تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای
تبریز ، کتابی در باره وقایع جنبش
مشروطه در
ایران ، تألیف محمدباقر ویجویه/ ویجویه‌ای است.
از زندگانی مؤلف اطلاع چندانی در دست نیست.
وی ساکن محله ویجویه (= «وَرجی» در گفتار مردم)
تبریز بوده و در همان‌جا وقایع را ثبت کرده است.
ویجویه‌ای، قَدَک فروش (تاجر کرباس) بوده و به همان عنوان شهرت داشته است.
به نوشته کسروی،
ویجویه‌ای در ۱۲۸۷ش (۱۳۲۶) کتابی در باره رویداد‌های چهارماهه تبریز به نام بلوای تبریز نوشت.
کدخدای محله ویجویه، او و فرزندش را دستگیر کرد (در ۱۳۲۹)، در حق آنان اجحاف نمود و ویجویه‌ای پس از آزادی، راهی
استانبول شد.
وی سرانجام در تبریز درگذشت و در قبرستان گَجیل («باغ گلستان» امروزی) به
امانت سپرده شد و جنازه‌اش چندی بعد به
قم یا
نجف اشرف انتقال یافت.
با توجه به اینکه کسروی در تاریخ هیجده ساله
آذربایجان ــ که آن را در ۱۳۰۲ـ () ۱۳۲۱ ش تألیف کرده
ــ از ویجویه‌ای با عنوان «شادروان حاجی محمدباقر» یاد کرده، تاریخ درگذشت ویجویه‌ای پیش از تاریخ تألیف این کتاب بوده است.
تاریخ انقلاب آذربایجان، که بیش‌تر به بلوای تبریز شهرت یافته، ظاهراً بار اول در یادداشت‌های حاج محمدتقی جورابچی،
به ابهام، مطرح شده است : «این بلوایِ تبریز تفصیل خیلی دارد...وقایعی که هر روزه اتفاق می‌افتاد، او را در یک کتاب جمع نموده، چاپ کرده‌اند».
سپس کسروی
به روشنی از آن یاد کرده و در
تاریخ مشروطه ایران ،
پاره‌ای از مطالب آن را به اختصار نقل نموده است.
بنا بر مطالب نخستین صفحه متن کتاب،
ویجویه‌ای انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز را روزبروز می‌نوشته است.
در پایان همین صفحه، تاریخ غره ذیحجه ۱۳۲۶ به چشم می‌خورد.
مطالب کتاب، پس از حمد خداوند، با نکوهش «مستبدین خوش ظاهر» و ستایش دلیری‌های
ستارخان امیرخیزی و
باقرخان خیابانی آغاز می‌شود.
مطالب عمده کتاب عبارت است از: شورش
طهران در جمادی الا´خره ۱۳۲۴،
عزیمت علما به قم و تحصن مردم در خانه وزیرمختار
انگلیس ، صدور فرمان مشروطه،
درگذشت مظفرالدین شاه و به سلطنت رسیدن محمدعلی شاه،
به توپ بستن
مجلس و
مسجد سپهسالار و شروع جنگ از ۲۳ جمادی الاولی ۱۳۲۶ در تهران و تبریز،
فعالیت‌های باقرخان در خیابان و ستارخان در امیرخیز،
یادداشت‌های روزانه از وقایع تبریز که بیشترین صفحات را دربر دارد، پیروزی مشروطه خواهان در شانزده رمضان،
و شرح برقراری آرامش نسبی و اصلاحات مشروطه خواهان در تبریز و مرند و دیلمقان و خوی.
مؤلف در صفحات پایانی کتاب،
از وضع سوق الجیشی آن روز‌ها (شوال ۱۳۲۶) گزارشی آگاهانه می‌دهد، از جمله در باره اقامت عین الدوله در قِزِلْجه میدان در نزدیک تبریز و ورود سیصد سواره قزاق به سرکردگی بولکونیک با «چهار عراده توپ» به باسْمِنْج، و می‌گوید «در آن‌جا نشسته‌اند تا از پرده غیب چه بیرون خواهد آمد».
وی پس از بیان دلایل پیروزی انقلاب مشروطه،
نیز از تعداد توپ‌هایی که «در مدت چهار ماه در تبریز...انداخته شده» و تعداد کشته شدگان طرفین و هزینه‌‌ها و ویرانی‌ها گزارشی آماری داده است
که ابعاد و اهمیت واقعه را نشان می‌دهد.
نثر این کتاب ساده و روان است و در تحریر مطالب آن، جانب اختصار رعایت شده است.
تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز همراه با نُه قطعه نقاشی از صحنه‌های نبرد و یک نقشه شهر با عنوان «خریطه تبریز...»، در ۱۳۲۶ چاپ سنگی شده است.
نقاشی‌ها توضیحاتی دارند، اما فاقد نام نقاش‌اند، ولی خریطه علاوه بر تاریخ «غره شوال ۱۳۲۶» و قید اینکه «در حال انقلاب از برای تاریخ کشیده» شده است، عبارت «رقم برادر کوچک میرمصوّر» و امضای «عباس الحسنی» را همراه دارد.
در هیچ جای این کتاب از خطاط و محل طبع کتاب ــ که مسلّماً تبریز است ــ نامی در میان نیست.
سال‌ها پس از چاپ اول، این کتاب نخست به صورت پاورقی در مهد آزادی آدینه
به طور ناقص منتشر شد؛ سپس در ۱۳۴۸ش به کوشش علی کاتبی در تبریز به چاپ رسید و در ۱۳۵۵ش در تهران تجدید چاپ شد.
(۱) محمدتقی جورابچی، حرفی از هزاران کاندر عبارت آمد: وقایع تبریز و رشت ۱۳۳۰ـ۱۳۲۶ هجری قمری، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران ۱۳۶۳ش.
(۲) احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ش.
(۳) احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۵۵ش.
(۴) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۲ش.
(۵) محمدباقر ویجویه، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز، چاپ علی کاتبی، تهران ۱۳۵۵ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز»، شماره۳۰۷۲.
