تاریخ ادبی ایران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ ادبی ایران، کتابی درباره
ادبیات فارسی و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان ایرانی، تألیف ادوارد گرانویل براون، خاورشناس انگلیسی می‌باشد.
این کتاب در چهار مجلد از ۱۲۸۱ تا ۱۳۰۳ش/ ۱۹۰۲ تا ۱۹۲۴ در
انگلستان منتشر شد.
پیش از تألیف و انتشار این اثر، کتاب‌های دیگری به زبان‌های اروپایی درباره
تاریخ ادبیات فارسی نوشته شده بود، ولی هیچ‌یک از لحاظ وسعت دامنه تحقیق و تنوع موضوعات و جامعیت با آن برابر نیست.
براون برای گردآوری مطالب و مواد کار خود از بیش‌تر آثار چاپ شده و تحقیقات دانشمندان غربی و ایرانی ــ که تا آن زمان در دسترس وی بوده ــ بهره گرفته، بسیاری از نسخه‌های خطی و منابع و مدارک شناخته شده در کتابخانه‌های انگلستان و سایر کشورهای اروپایی را زیرنظر داشته و از صاحبنظران و محققان
تاریخ و
ادب و
فرهنگ ایرانی نیز یاری جسته است.
براون نخستین کسی است که
تاریخ ادبیات فارسی را از آغاز
ظهور آن تا اوایل سده چهاردهم به شیوه‌ای تحلیلی و انتقادی بررسی کرده و سیر و تحول
تاریخی آن را به صورت جریانی گسترده و به هم پیوسته و بر اساس طرحی منسجم و جامع عرضه کرده است.
مؤلف، به گفتع خودش
، کوشیده که
تاریخ مردم ایران و چگونگی حیات فرهنگی آنان را، بدان‌سان که در
ادبیات‌شان جلوه‌گر است، عرضه کند.
ازین‌رو به آثار فارسی شاعران و نویسندگان غیرایرانی که در خارج از
ایران نوشته شده است کمتر توجه داشته، و در عوض شرح احوال و افکار و آثار ایرانیانی را که به عربی نوشته‌اند به تناسب دامنه کار خود با تفصیل بیش‌تر باز گفته است. به همین سبب نام کتاب را، به جای «
تاریخ ادبیات فارسی»،
تاریخ ادبی ایران گذاشته است.
جلد اول این
کتاب در ۱۹۰۲ به نام (
تاریخ ادبی ایران: از کهن‌‌ترین دوران تا فردوسی) در
لندن انتشار یافت.
این جلد در حقیقت توضیح و تشریح مبادی و مقدمات
تاریخ ادبیات ایران است وازین‌رو مؤلف، آن را «مدخل» تمامی کتاب به شمار آورده است.
نیمه نخست این اثر شامل
تاریخ ایران پیش از
اسلام ، از قدیمترین روزگار تا
ظهور اسلام است.
برخی از مطالب و اطلاعات این نیمه را امروز صاحبنظران نمی‌پذیرند، لیکن بسیاری از مباحث آن ــ که بر تحقیقات و آرای بزرگ‌‌ترین ایران‌شناسان سده پیشین مبتنی است ــ هنوز برای خوانندگان غیرمتخصص و کسانی که خواستار اطلاعات کلی و عمومی در این زمینه باشند، مفید است.
نیمه دوم که به نخستین سده‌های اسلامی تا آغاز
عصر غزنویان اختصاص دارد، شرح فتوحات
مسلمانان در ایران و بنیان فرهنگ اسلامی در این
سرزمین است و در آن از نهضت‌های ملی ایرانی در برابر سلطه قومیت عرب، تأسیس مکاتب فکری و فلسفی و کلامی، ظهور و گسترش بعضی از
فرق مذهبی ، و مشارکت دانشمندان ایرانی در
تکوین و ترویج برخی از شعب علوم و
معارف اسلامی سخن می‌رود.
جلد دوم در ۱۹۰۶ با عنوان (
تاریخ ادبی ایران: از
فردوسی تا
سعدی ) انتشار یافت.
مؤلف در فصل اول این جلد، درباره اصول
نقد شعر و اشکال و انواع نظم فارسی بحث کرده است.
فصل دوم با آغاز
حکومت غزنویان و شرح اوضاع سیاسی و اجتماعی
ایران در سده پنجم شروع می‌شود و با ذکر احوال و آثار شاعران و نثرنویسان آن دوره ادامه می‌یابد.
مطالب مربوط به فردوسی، اسدی،
بوعلی سینا ، و نکاتی که درباره آثار آنان گفته شده حاکی از وسعت اطلاع و دقت نظر مؤلف است.
لیکن برخی از مندرجات این بخش، چون انتساب کتاب ترجمان البلاغه به
فرخی سیستانی ، ذکر
منظومه یوسف و زلیخا به نام فردوسی، و سخن از دو اسدی
پسر و
پدر که مبتنی بر اطلاعات مؤلف در زمان تألیف است، امروز مردود به شمار می‌رود.
فصل سوم تا پایان فصل ششم به
تاریخ عصر سلجوقی و رویدادهای مهم آن و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان آن عصر اختصاص دارد.
از فصل هفتم
تاریخ عصر مغول آغاز می‌شود و با شرح خونریزی‌های چنگیز و هولاکو، انقراض
خلافت عباسیان ، و قلع و قمع
فداییان اسماعیلی و در فصول پایانی با شرح اوضاع علمی و
ادبی این عصر و گزارشی از احوال و آثار شاعران بزرگ این دوران (
عطار ،
مولوی ،
سعدی ) ادامه می‌یابد.
جلد سوم، (
تاریخ ادبی ایران: عهد مغول) که در ۱۹۲۰ منتشر شد، از اواسط سده هفتم تا اوایل سده دهم را دربر می‌گیرد.
مؤلف در بخش نخست با استفاده از نوشته‌های مؤلفان و مورخان
مسلمان ، مراسلات میان سلاطین مغول و امپراتوران ممالک غربی و گزارش‌های سیاحان و
مبلّغان و سفیران مسیحی به شرح کشمکش‌های
فرزندان و نوادگان هولاکو یا ایلخانان مغول با یکدیگر و بسط قدرت آنان در سراسر
ایران ، و روابط‌شان با کشورهای اروپایی پرداخته است.
در فصل دوم
تاریخ نگاران و جغرافیانویسان را معرفی کرده و از کتاب‌های مهم فارسی و عربی در این زمینه سخن گفته است.
مطالب این فصل، بویژه آنچه درباره آثار
خواجه رشیدالدین فضل اللّه آمده، نسبت به زمان تألیف کتاب شایسته توجه و حایز اهمیت خاص است.
فصل سوم به بحث و نظر درباره
شعر و
ادب و آثار صوفیه در این دوران اختصاص دارد.
فصل چهارم شامل اوضاع و احوال
تاریخی و سیاسی عصر تیمور و شرح لشکرکشی‌های خونبار او و براندازی حکومت‌های محلی بازمانده از دوران پیشین (جلایریان، مظفریان، آل کرت در شرق ایران) است.
فصل پنجم به بررسی احوال و آثار
تاریخ‌نگاران و دانشمندان بزرگ این دوران اختصاص دارد.
در همین فصل، بررسی مجمل و مفیدی درباره
فرقه حروفیه و گسترش آن و کتاب جاویدان کبیر و ارتباط
بکتاشیه با این فرقه و تحقیقات در این باب دیده می‌شود.
فصل ششم تا فصل هشتم، که پایان این جلد است،
تاریخ جانشینان تیمور و اوضاع علمی و
ادبی این دوره را تا آغاز
عصر صفوی شامل می‌شود.
جلد چهارم در ۱۳۰۳ش /۱۹۲۴ با عنوان (
تاریخ ادبی ایران: ادوار جدید) منتشر شد.
در این جلد درباره تحولات
تاریخی و اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی و
ادبی ایران در دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه بحث می‌شود.
عمده‌‌ترین مباحث بخش اول (تا فصل چهارم) عبارت است از: ظهور سلسله صفوی، رواج
تشیع در ایران و رسمی شدن آن در قلمرو صفویان و تأثیر آن در ایجاد وحدت ملی و دینی در ایران، تاریخچه مختصری درباره مقابله با قدرت سلاطین عثمانی در غرب و دست اندازی‌های ازبکان در شرق، بیان احوال و اخلاق شاهان صفوی و علل انحطاط و زوال
دولت صفوی ، حملات و آشوبگری‌های افاغنه و قلع وقمع آنان به دست
نادر افشار ، شرح نابسامانی‌ها و آشفتگی‌های بعد از مرگ نادر، زمامداری
کریم خان زند و کارهای او، سرانجام
لطفعلی خان زند و شکست او از آغا
محمدخان قاجار و تأسیس سلسله قاجاریه، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در دوران حکومت این سلسله، نفوذ قدرت‌های استعماری
انگلیس و روس و دخالت‌های آنان در امور کشور، وزارت
امیرکبیر ، خدمات او و پایان تأسف انگیز زندگانیش، ظهور بابیه و بهائیه و آشوب‌هایی که برپا شد،
قتل ناصرالدین شاه و پیامدهای آن، و اشارات کوتاه به ظهور برخی از مظاهر تمدن جدید غربی در
ایران همچون تشکیل مراکز تلگراف، تأسیس دارالفنون، آشنایی با صنعت چاپ و رواج روزنامه نگاری.
بخش دومِ جلد چهارم بیش‌تر به اوضاع و احوال دینی و فرهنگی و
ادبی اختصاص دارد.
از جمله مباحث این بخش است: شرح احوال شاعران عصر صفوی در
ایران و
هند ،
شعر دینی و مرثیه سرایی، تحول شیوه شاعری در ایران دوره قاجار و شاعران بنام این دوره،
ادبیات دینی شیعی و نویسندگان و متفکران شیعی مذهب، روش‌های اصولی و اخباری،
ادبیات بابیه و بهائیه، ذکر اشکال و موضوعات
ادبی جدید چون نمایشنامه، تصنیف سازی، داستان نویسی و ترجمه آثار علمی و
ادبی غربی و شعر سیاسی و انتقادی.
مؤلف چون درباره انقلاب مشروطیت، و مطبوعات و شعر جدید و
ادبیات دوره مشروطه خواهی و سال‌های بعد از آن، دو کتاب مستقل دارد، در این جلد فقط چند اشاره کوتاه و گذرا به این موضوع کرده است.
درباره باب و بابیه و خصوصاً
بهائیه نیز در این کتاب جز برخی مطالب پراکنده و سطحی، که بیش‌تر جنبه
تاریخی دارد، سخن دیگری نیست و به تحریفات و انحرافات این جریان از اصول کلی و مبانی اعتقادی
تشیع توجه نشده است.
این نیز، به گفته مؤلف
، از آن‌رو بوده است که در زبان‌های اروپایی درباره آن نوشته‌های فراوان انتشار یافته و مؤلف خود چند کتاب و مقاله مستقل درباره آن نگاشته و برخی از آثار مکتوب متعلق به این فرقه‌ها را چاپ کرده است.
با این‌همه، جلد چهارم از لحاظ مطالب و اطلاعات تازه‌ای که نسبت به زمان تألیف در بر دارد، و نیز به سبب بهره گیری از تحقیقات جدید و گزارش‌های سیاحان و سفیران و مأموران کشورهای اروپایی و مشاهدات مؤلف و مذاکره با اشخاص مطّلع و صاحب نظر، دارای اهمیت خاص است.
مجلدات چهارگانه این تألیف در چند دهه اخیر به فارسی ترجمه و چاپ شده است.
جلد اول:
تاریخ ادبی ایران از قدیمترین روزگاران تا زمان فردوسی، جریان تحول
زبان فارسی و سیر عقاید و افکار در ایران، ترجمه علی پاشا صالح (چاپ اول ۱۳۳۳ش)،
جلد دوم: نیمه نخست
تاریخ ادبیات ایران، از
فردوسی تا
سعدی ، ترجمه فتح اللّه مجتبائی (چاپ اول ۱۳۴۱ش)، و نیمه دوم از سنایی تا سعدی، کتاب دوم از مجلّد دوم
تاریخ ادبی ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار (چاپ اول ۱۳۵۱ش) و
ترجمه مجدد این جلد به قلم علی پاشا صالح (چاپ ۱۳۵۸ش)،
جلد سوم:
تاریخ ادبی ایران، از سعدی تا
جامی ، ترجمه علی اصغر حکمت (چاپ اول ۱۳۲۷ش)،
جلد چهارم:
تاریخ ادبیات ایران، از آغاز عهد صفویه تا زمان حاضر، ترجمه رشید یاسمی (چاپ اول ۱۳۱۶ش) و ترجمه مجدد کامل آن،
تاریخ ادبیات ایران ، از صفویه تا عصر حاضر به قلم بهرام مقدادی (چاپ تهران ۱۳۶۹ش).
در هر چهار جلد
تاریخ ادبی ایران سهوها و اشتباهات و نارسایی‌های بسیاری دیده می‌شود که مترجمان فارسی در حواشی و توضیحات و ضمیمه‌هایی که بر اصل کتاب افزوده‌اند، به آن‌ها اشاره کرده و کوشیده‌اند که بر اساس تحقیقات جدید و رجوع به متونی که بعد از تألیف کتاب چاپ شده است، نادرستی‌ها و کاستی‌ها را اصلاح و جبران کنند.
(۱) ادوارد گرانویل براون،
تاریخ ادبی ایران، ج۱: از قدیمترین روزگاران تا زمان فردوسی، ترجمه و تحشیه و تعلیق علی پاشا صالح، تهران ۱۳۵۶ش.
(۲) ادوارد گرانویل براون،
تاریخ ادبی ایران، ج۲، کتاب اول: از فردوسی تا سعدی، ترجمه و حواشی فتح اللّه مجتبائی، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳) ادوارد گرانویل براون،
تاریخ ادبی ایران، ج۴: از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه بهرام مقدادی، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ ادبی ایران»، شماره۳۰۶۴.
