تاریخ آل سلجوق در آناطولی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ آل سلجوق در آناطولی، نوشته نویسنده‌ای ناشناخته (زنده در ۷۶۵ ه. ق)، تحقیق و تعلیق نادره جلالی می‌باشد.
این کتاب به فارسی نوشته شده و در
باره تبار و خاست گاه دودمان
سلجوقیان و آغاز پادشاهی آنان و فرمان روایی شان بر
آسیای صغیر گزارش می‌دهد. زمان تالیف آن روشن نیست، اما شاید چند سال پیش از ۷۶۵ هجری قمری نوشته شده باشد. نویسنده خود درباره انگیزه تالیف این کتاب می‌گوید: «این کتاب مشتمل است بر تاریخ پادشاهان و سلجوقیان ماضی روم... به رسم مطالعه شاه و شاه زاده جهان... سلطان علاء
الدین بن سلجوق...» .
نسخه خطی یگانه این کتاب، در کتاب خانه ملی
پاریس وجود دارد، اما نامی از نویسنده در آن نیست. به گفته استاد مینوی، شاید مؤلف یا کاتب این اثر از اهل قونیه بوده باشد؛ زیرا خط او از گونه‌های خطهای کاتبانی است که برای خاندان
جلال الدین رومی در آن جا به کتابت می‌پرداختند.
این کتاب ۹۵ صفحه و ۳۳ عنوان (فصل) دارد و مؤلف آن، تاریخ سلاجقه را از آغاز پیدایی دولت ایشان و اصل و نسبشان آغاز کرده، سپس به شرح حال پادشاهان سلجوقی
ایران و روم پرداخته و رویدادهای زندگی ایشان را تا زمان سلطان علاء
الدین کی قباد چهارم، پسر سلیمان شاه (۷۶۵ ه) دنبال کرده و بنابراین، نویسنده دست کم تا آن دوران زنده بوده است. انشای کتاب به رغم تاریخ ابن بیبی، شیوه‌ای ساده و روان دارد، اما نقص‌های دستوری فراوانی در آن هست. این کتاب را پس از سلجوق نامه ابن بیبی، از گسترده‌ترین کتاب‌ها در این زمینه می‌توان برشمرد.
ترکان در اواخر سال‌های هزار میلادی به بعد، به
سرزمین آناتولی آمدند. آناتولی در آن هنگام، از سرزمین‌های بیزانسیان (مسیحیت) به شمار می‌رفت. سلجوقیان به فرمان دهی آلپ ارسلان و سربازان وی، با بیزانسیان به فرمان دهی رمانسون دیوژن ()، در جایی به نام «ملازگرد» با یک دیگر جنگیدند (۱۰۷۱ م) و به پیروزی بزرگی دست یافتند.
بیزانس پس از این
جنگ ، سرزمین‌های پیرامون
سوریه و آسیای صغیر را از دست داد و شمار ترکان در آن جا فزونی گرفت و زبان آناتولی آرام آرام به ترکی بدل شد. اروپاییان نیز به جنگ‌های صلیبی دست زدند تا سرزمین‌ها و مکان‌های مقدس خود را باز ستانند، اما در این کار توفیق نیافتند.
حکومت سلجوقیان و ترکان اتحادیه غز (۴۲۹- ۵۹۰ ق) و شاخه‌های آن در
ایران و آسیای غربی (تا قرن هشتم هجری قمری)، از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی
جامعه ایرانی است. دوره دویست ساله فرمان روایی این خاندان را بر ایران، دست کم به چهار دوره می‌توان تقسیم کرد:
۱. رکن
الدین ابوطال طغرل بک (۴۵۵- ۴۲۹ ق)؛
۲. عضد
الدین ابو شجاع آلپ ارسلان (۴۶۵- ۴۵۵ ق)؛
۳. جلال الدوله معز
الدین ابو الفتح
ملک شاه (۴۸۵- ۴۶۵ ق)؛
۴. جانشینان
ملک شاه (۵۹۰- ۴۸۵ ق).
نمایندگان گروه‌های مرکزیت گرای حکومت سلجوقیان، به رغم طغرل و وزیرش، عبد
الملک کندری از
سلطنت آلپ ارسلان پشتیبانی کردند و او را پس از طغرل بر تخت شاهی نشاندند. این رخداد افزون بر اینکه موجب گردش نخبگان دیوانی و نظامی و
دینی و اجتماعی در جامعه سلجوقی شد، آغاز دوره‌ای سی ساله برای اوج گیری
قدرت و شکوه سلجوقیان بود. برخی از اعضای دارای نفوذ سلجوقی، بر پایه حقوق و سنت‌های صحرا گردی، جابه جایی قدرت را با ولایت عهدی نپذیرفتند و آلپ ارسلان ناگزیر بارها به نبرد با آنان پرداخت و سرکوبشان کرد. گروه‌های قبیله‌ای ترک نیز در قلمرو سلجوقیان، پیوسه مشکلاتی پدید می‌آوردند و آلپ ارسلان بر پایه دیدگاه وزیرش،
خواجه نظام الملک ، سیاست راهبرد آنان را به آناتولی و شامات در پیش گرفت و این برنامه در هر دو حوزه به بحران‌هایی منطقه‌ای دامن زد و کوشش‌های ترکان غز در مرزهای امپراتوری بیزانس در آناتولی، جنگ‌های فراوانی در ارمنستان، گرجستان و ملازگرد به دنبال آورد.
مسلمانان ، کشورهای مسیحی نزدیک را به کشورهای اسلامی (روم شرقی)، «بلاد روم» می‌خواندند و از این رو، عربان نیز سرزمین پهناور آسیای صغیر را که در اواخر
قرن پنجم هجری قمری با چیرگی سلجوقیان بر آن جا به دست مسلمانان افتاد، «روم» نامیدند. این منطقه، پل ارتباطی آسیا و
اروپا و میدان برخورد اندیشه‌های شرقی و غربی به شمار می‌رفت. آلپ ارسلان بر پادشاه روم (رومانوس دیوجانس) پیروز شد و پس از او پسرش،
ملک شاه بر جای او نشست و سلیمان بن قتلمش را به آسیای صغیر فرستاد و پیش روی‌ها و فتوحات او در سرزمین‌های امپراطوری بیزانس موجب شد که حکومت مرکزی، او را به فرمان روایی بر این منطقه بگمارد (۴۷۰ ق) و
حکومت قدرت مند «سلاجقه» را در روم بنیاد نهد.
درون مایه این کتاب، گزارش‌های تاریخی در
باره روی کار آمدن سلسله سلجوقی و کارهای نمایندگان آن مانند سلجوقیان روم و شرح اوج و فرود این سلسله است. نویسنده در فصل (عنوان) یکم، به اصل و نسب سلجوقیان می‌پردازد و نام نیای بزرگ آنان را «لقمان» گمان می‌زند و او را مردی نیکوکار،
دین دار، مهمان پرور، عالم دوست و پرهیزکار می‌خواند و از ویژگی‌های اخلاقی و
دینی او سخن می‌گوید و در فصل دوم، در
باره تاریخ پیدایی دولت سلجوقی و خصال سلجوقیان قلم می‌زند.
این فصل (عنوان)، تاریخ ظهور سلجوقیان و چونی و چگونی آنان را در بر دارد. نویسنده خاست گاه دودمان گسترده سلجوق بن لقمان را
بخارا می‌داند. آنان ۲۴ برادر زاده از چهار برادر بودند که سلطان محمود (سبکتگین) هنگام گذشتن از منزل گاه آنان (۴۱۹ ه. ق)، مهترانشان را با خود برد. این خاندان در دوره سلطنت مسعود، پسر محمود به همین دلیل با وی درگیر شدند.
وی در دیگر بخش‌های کتاب با آوردن عنوان‌های زیر، درباره
تاریخ و چگونگی نشستن شاهان سلجوقی بر تخت فرمان روایی گزارش می‌دهد:
۱. سلطنت سلطان عضد الدوله ابو شجاع الب ارسلان بن داود؛
۲. سلطنت سلطان جلال الدوله
الدین ابو الفتح
ملک شاه بن
ارسلان محمد بن
[۳] ؛
۳. خلافت ابی القاسم عبدالله المقتدی بن ذخیرة
الدین؛
۴. عضد الدولة معین الدنیا و
الدین ملک العرب و العجم
برهان امیرالمؤمنین سلطان محمد بن
ملک شاه؛
۵. خلافت ابو العباس احمد بن المستظهر بن المقتدی؛
۶. سلطنت سلطان ابو المظفر برکیارق بن
ملک شاه؛
۷. سلطنت سلطان محمد بن محمد قسیم امیر المؤمنین؛
۸. خلافت ابی الفضل المسترشد بن المستظهر؛
۹. سلطنت سلطان معز الدنیا ابو الحارث سنجر بن
ملک شاه؛
۱۰. سلطنت غیاث
الدین ابو الفتح داود بن محمود بن محمد؛
۱۱.
سلطنت سلطان رکن
الدین ابو طالب طغرل بن محمد قسیم امیر المؤمنین؛
۱۲. سلطنت سلطان غیاث
الدین ابو الفتح مسعود بن محمد یمین
[۴] ؛
۱۳.
خلافت ابن جعفر محمد الراشد بن المسترشد؛
۱۴. خلافت ابو عبدالله المقتفی بن المستظهر؛
۱۵. حدیث سلطنت سلطان محمد و پسرش
خوارزم شاه .
پانزده عنوان دیگر این کتاب، گزارش‌هایی درباره پادشاهان روم (آناتولی) در بر دارند. نویسنده با این گفته که «بعد از این آمدیم به حدیث سلاطین
روم که از فرزندان اسرائیل بن سلجوق بودند»، گزارش کوتاهی درباره هلاک شدن سیف الدوله صدقة بن مزید بر دست آلپ ارسلان عرضه می‌کند و از واگذاری شام و «دیار بکر» به پسر عموی وی، سلیمان شاه بن قتلمش خبر می‌دهد و پس از توصیف نبردها و کش مکش‌های او با امیران
شام ، با این عنوان‌ها درباره تاریخ و چگونگی پادشاهی سلجوقیان آن سامان گزارش می‌دهد:
۱. پادشاهی قلج ارسلان بن مسعود در
سنه خمسین و خمس مائه؛
۲. جلوس سلطان غیاث
الدین کی خسرو بن قلج ارسلان؛
۳. جلوس سلطان عز
الدین کی کاوس بن غیاث
الدین؛
۴. سلطنت سلطان علاء
الدین و بنیاد کردن شهر قونیه را؛
۵. جلوس غیاث
الدین کی خسرو بن علاء
الدین کی قباد؛
۶. جلوس سلطان عز
الدین کی کاوس؛
۷. وزارت ولایت روم به جلال
الدین قراطایی رسید؛
۸. آمدن باجو، دوم بار به
روم و مصاف کردن با سلطان؛
۹. سلطنت سلطان بر تخت قونیه بی مانع و مدعی شد؛
۱۰. حدیث صاح فخر
الدین خواجه علی؛
۱۱. جلوس سلطان غیاث
الدین بن رکن
الدین قلج ارسلان؛
۱۲. آمدن فرزندان سلطان عز
الدین کی کاوس بن کی خسرو بن کی قباد؛
۱۳. سلطنت
مغول با ارغون بن ابغا بن هلاکو آغاز شد؛
۱۴. حدیث کشته شدن بهاء
الدین والی در دست
ملک برادر سلطان؛
۱۵. وفات برادر احمدشاه.
این کتاب را آقای فریدون نافذ اوزلوق، از دانشمندان شهیر ترک، از فارسی به ترکی
ترجمه کرده و با عکس، آن را در آنکارا به چاپ رسانده (۱۹۲۵ م) و عنوان فارسی آن را چنین آورده است: «الآثار المولویه فی الادوار السلجوقیه ۵- تاریخ آل سلجوق در آناطولی». زنده یاد، محمد جواد مشکور این نسخه را استخراج کرده و بدون هیچ توضیح یا حاشیه‌ای، آن را در اخبار سلاجقه روم
گنجانده است.
مصحح محترم، در بخش «ضمایم» این کتاب به برخی از ناهم گونی‌های تاریخی این اثر در سنجش با دیگر آثار می‌پردازد. وی هم چنین فهرستی از «اصطلاحات دیوانی» این کتاب عرضه می‌کند و معنای آنها را روشن می‌سازد. معنای برخی از واژه‌های کهن نیز در بخش «واژه نامه» و نام کسان و جای‌ها در «فهرست اعلام و اماکن» و تعلیقات مصحح، در پانوشت هر صفحه آمده است. او در این تعلیقات، نسخه خود را با دیگر نسخه‌های موجود می‌سنجد و درباره ویژگی‌های افراد و مکان‌ها و واژگان به کار رفته در متن توضیح می‌دهد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
