تائیه ابن‌عامر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تائیه ابن عامر (یا ذات الانوار)، قصیده‌ای
عرفانی به
عربی سروده ابوالفضل عزالدین عامربن عامر بصری،
حکیم و عارف و ادیب قرن هشتم است.
ابن عامرِبصری
قصیده تائیه را به خواهش برخی دوستانش، برای توضیح معانی تائیه ابن فارِض همراه با اضافات
و مضامین جدیدی در باره معرفت
روح و نَفس ناطقه
و مبدأ و معاد سرود.
در سال سرودن تائیه
و تعداد ابیات آن اختلاف هست.
به نظر کامل مصطفی شیبی، سال نظم قصیده ۷۰۵
و تعداد ابیات آن ۵۰۷ است.
تائیه ابن عامر، سیزده بند دارد که شامل دوازده نور یا اشاره
و یک لمعه است.
قسم لمعه، از انوار آن جداست
و در باره احوال
شاعر است.
محتوای انوار تا نور دوازدهم بترتیب عبارت است از معرفت
توحید ، روح،
نفس ناطقه ،
هیولا و فلک
و عناصر
و منبع وجود عقول
و افلاک، رموز معجزات
و مبدأ
و معاد، رموز دقیق
قرآن ، ظهور تباهی
زمین و دگرگونی زمان،
و معرفت صاحب وقت.
در نور یازدهم مطالبی در باره
قیامت و نزدیکی آن ذکر شده است که آن را نور دوازدهم ــ که در باره
اخلاق و آداب
و تشویق به کمالات انسانی است ــ تکمیل می‌کند.
وی در نور چهارم نظر فلاسفه را در باره نحوه صدور
و مراتب وجود، دور از اصالت
و درستی دانسته است.
ابن عامر، همانند ابن فارض، با رد حلول، به نوعی اتحاد قایل شده که این اتحاد ناظر به فناست.
به نظر عارف تامِر،
ابن عامر در این قصیده، عقاید
اسماعیلیه را بوضوح بیان کرده
و از تعابیر آنان استفاده کرده است.
اما به عقیده شیبی،
ابن عامر قطعاً اسماعیلی نبوده
و در تائیه، افکار
و اعتقادات
امامیه را بیان کرده است.
به اعتقاد شیبی
ساختار قصیده که از دوازده نور یا اشاره تشکیل شده، همچنین تعداد ابیات (۵۰۷)
و سال نظم آن (۷۰۵)، بر
شیعه دوازده امامی بودن ابن عامر دلالت می‌کند.
به گفته شیبی،
ابن
عامر در نور پنجم
به رافضی بودن (شیعه بودن) خود تصریح،
و حضرت علی علیه
السلام را
خلیفه و وصی پیامبراکرم صلی اللّه علیه وآله و سلم معرفی کرده است.
شیبی
به جهت مصراعی از ابن عامر در باره شراب (وَخُذْ بِاعتدالٍ مِنْ لطائف ذَوْقِها)
وی را از نُصَیریه، طایفه‌ای از غُلات، دانسته است، اما معلوم نیست که قصد ابن عامر در آن مصراع بیان نظر فقهی بوده باشد، زیرا مضمون آن با این بیت حافظ «صوفی ار باده به اندازه خورد نوشش باد/ ورنه اندیشه این کار فراموشش باد»
یکی است.
تائیه ابن عامر به مثابه حلقه‌ای استوار در جنبش‌های صوفیانه شیعی است که نشان می‌دهد دو وجهه نظر شیعی
و صوفیانه در دوره پس از فتح
بغداد به دست مغولان، کاملاً با یکدیگر پیوند یافته است.
چاپ‌های متعدد تائیه ابن عامر عبارت‌اند از:
۱) چاپ عبدالقادر مغربی (دمشق ۱۳۶۷)؛
۲) چاپ عارف تامر در ضمن اربع رسائل اسماعیلیه (بیروت ۱۹۷۸)؛
۳) چاپ قم در مجموعه ریاض الجنه تألیف زنوزی، به اهتمام علی رفیعی (۱۳۷۰ش).
در تصحیح اخیرِ ریاض الجنه، ابیاتی از قصیده که در چاپ‌های قبل حذف شده بود، اضافه شده است.
رضاقلی خان هدایت نیز در تذکره ریاض العارفین
گزیده‌ای از نور اول قصیده را چاپ کرده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۲) ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنه فی اعیان المائه الثامنه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۳) ابن عامر، («قصیده تائیه»)، در زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
(۴) اربع رسائل اسماعیلیه، چاپ عارف تامر، بیروت ۱۹۷۸.
(۵) محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنه، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
(۶) شمس الدین محمدحافظ، دیوان، چاپ پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۶۲ش.
(۷) کامل مصطفی شیبی، تشیع
و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۵۹ش.
(۸) عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج ۳، بیروت ۱۹۸۹.
(۹) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران (۱۳۴۴ش)؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تائیه ابن عامر (یا ذات الانوار )»، شماره۳۱۹۶.
