بیت المعمور (دانشنامه‌جهان‌اسلام)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

یکی از مفاهیمی که در قرآن وارد شده است اصطلاح «بیت‌المعمور» است که در آیه ۴ سوره طور آمده است، لذا در بین مفسرین در معنای بیت‌المعمور بحث و گفت‌وگو صورت گرفته است و نظرات مختلفی ارائه گردیده است.

---

بیت‌المعمور، به معنای «خانه آباد»، مکانی که خداوند در قرآن بدان قسم خورده است: «وَالبَیتِ‌المعمورِ».
از منابع موجود این‌گونه بر می‌آید که این ترکیب در ادبیات پیش از اسلام به کار نرفته و ظاهراً نخستین بار در قرآن کریم از آن یاد شده است.

---

این ترکیب تنها یک بار در قرآن کریم آمده است:
«وَالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ» و خداوند برای بیان این مطلب که بی‌گمان عذاب الهی (بر کافران) رخ خواهد نمود و هیچ‌کس را دفع آن مقدور نخواهد بود بدان سوگند یاد کرده است.
گذار شتابان از این ترکیب در قرآن کریم، بدون هیچ توضیح و بیانی توجه بسیاری از مفسران را به خود جلب کرده است.

---

پرداختن به تفسیر و نیز بیان توضیحاتی دربارۀ بیت‌العمور، از همان زمان پیامبر (ص)، و از زبان آن حضرت آغاز شد و توسط صحابه و تابعان ادامه یافت.
افزون بر منزلت این «سرا»، از آن رو که مقام سوگند الهی در قرآن را یافته در روایات نیز بسیار بدان پرداخته شده است و توسط مفسران مورد بررسی قرار گرفته است.

---

در روایات بحث‌های مختلفی درباره بیت‌المعمور مطرح شده است که مورد بررسی قرار می‌گیرد.

---

بر اساس قدیمی‌ترین روایات و تفاسیرِ صحابه و تابعان، بیت‌المعمور خانه‌ای است در آسمان که درست برابرِ (محاذی) کعبه ـ بیت‌الحرام یا بیت‌العتیق ـ قرار گرفته است.
هر روز هفتاد هزار فرشته در آن نماز می‌گزارند و چون خارج شوند، دیگر تا روز قیامت بدان باز نمی‌گردند.

---

آبادانی این خانه به لحاظ فراوانی فرشتگان عابد در آن است.

---

راویانِ نخستین درباره محل آسمانیِ این خانه متفق نیستند و آن را در آسمان، آسمان چهارم، هفتم یا در فوق هفت آسمان و زیر عرش می‌دانند.

۷.۱ - حل اختلاف روایات

برخی عالمان در صدد توجیه این اختلاف برآمده اند؛ مثلاً مجلسی این تفاوت را ـ به فرض صحت تمام اخبار ـ نشانه وجود بیت‌المعمور در همه آن مکان‌ها می‌داند.

---

سخنانی دیگر نیز درباره بیت‌المعمور در روایات آمده است.

۸.۱ - رابطه طوفان نوح و بیت‌المعمور

از جمله این‌که این خانه از بهشت به زمین آورده شده و در محل کعبه نصب شده است، اما هنگام طوفان نوح آن را به آسمان برده‌اند تا عبادت‌گاه فرشتگان باشد.

۸.۲ - مشاهدات پیامبر در شب معراج

پیامبر در لیلة‌الاسراء بدان‌جا رفته و ابراهیم علیه‌السّلام را تکیه زده بر دیوار آن دیده است و فرشتگان و انبیا در آن‌جا با پیامبر نماز گزارده‌اند.
در کتب روایی شیعی، همین وصف آسمانی بیت‌المعمور با اندکی تفاوت آمده است.
در حدیثی از مالک‌بن صعصعه از رسول گرامی (ص) آمده است که آن حضرت در معراج، هنگامی که به همراه جبرئیل از آسمان هفتم گذشتند، به بیت‌المعمور رسیدند، جایی که هر روز ۷۰ هزار فرشته در آن به نماز می‌ایستند، فرشتگانی که دیگر هرگز به آنجا باز نمی‌گردند.
در ادامۀ حدیث آمده است که پیامبر (ص) پس از آن به سدرة‌المنتهی رسیدند.
در دسته‌ای از روایات معراج، بر این موضوع تکیه شده است که پیامبر (ص) و در پس ایشان، دیگر انبیا و رسولان، و نیز فرشتگان در بیت‌المعمور با اذان جبرئیل به نماز ایستادند.

۸.۳ - جنس فرشتگان نمازگزار در آن

با نگاهی به موضوع ۷۰ هزار فرشتۀ زائر در هر روز از این خانه، در روایتی غریب چنین آمده است که در آسمان چهارم نهری است به نام حیران که جبرئیل هر روز در آن وارد می‌شود و با خروج وی از آن، ۷۰ هزار قطره از آب آن نهر از او می‌چکد و هر یک به فرشته‌ای تبدیل می‌شود.
شگفت آنکه در برخی از روایات، این فرشتگان زائر در شمار قبیله‌ای از ابلیسیان، به نام جن دانسته شده‌اند.

---

بسیاری از این روایت‌ها عیناً برگرفته از جوامع تفسیری و روایی اهل سنّت است، اما روایاتی نیز از امام چهارم و امام ششم علیهماالسلام در علت بنای بیت‌المعمور آمده است.

۹.۱ - علت بنای بیت‌المعمور

مطابق این روایات، ملائکه پس از اعتراض به خلقت آدم علیه‌السلام، از نور الهی محجوب گشتند، تا آن‌که به عرش خداوند پناه بردند و مورد رحمت قرار گرفتند و خداوند بیت‌المعمور را برایشان در آسمان چهارم قرار داد.
دیگر روایات شیعی راجع به بیت‌المعمور در کتاب‌های بحارالانوار، اصول کافی،و تهذیب الاحکام شیخ طوسی آمده است.

۹.۲ - ضُراح

در پاره‌ای روایات، از بیت‌المعمور با نام ضُراح، از مصدر مضارحه به معنای مقابله، نیز یاد شده است.
نخستین لغویان نیز ضراح را خانه‌ای در آسمان دانسته‌اند.

۹.۲.۱ - مصداق ضُراح

با آن‌که در غالبِ این روایات، به نقل از امام علی علیه‌السلام، ضراح را با بیت‌المعمور یکی دانسته‌اند، روایاتی نیز این دو را خانه‌هایی جدا و محاذی هم در آسمان می‌دانند.

---

روایات مشهور در توصیف بیت‌المعمور را گاه ضعیف‌السند دانسته‌اند.
سیوطی برخی مرویات خود را ضعیف می‌شمارد و ابن‌کثیر، به نقل از چند تن از محدثان، برخی از این روایات را مجعول و بی‌پایه می‌داند.
(برای نقدِ سند و متن برخی دیگر از روایات بیت‌المعمور به کتاب نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن صالحی نجف‌آبادی مراجعه کنید).

---

در مقابل نظریه مشهور نظرات دیگری نیز در معنای بیت‌المعمور ارائه گشته است.

۱۱.۱ - اولین نظریه غیرمشهور

به‌جز نظریه مشهور در میان قدما که بیت‌المعمور را خانه‌ای آسمانی می‌داند، رأی دیگری نیز وجود دارد که مراد از بیت‌المعمور را، به دور از هر وصف آسمانی، خود کعبه در زمین می‌داند که در طول سال، معمور به زائران است.

۱۱.۱.۱ - اولین قائل این نظریه

احتمالاً حسن بصری نخستین کس از تابعان است که این نظر را مطرح کرده است.

۱۱.۱.۲ - قائلین از مفسرین

اما این سخن در میان مفسران سده‌های بعد گاه یکی از احتمالات، گاه احتمال راجح و گاه تنها وجه مقبول شمرده شده است.
در قرن گذشته، به دلیل قوت گرفتن فضای عقلی و تجربی در تفاسیر غیرمأثور، این عقیده که بیت‌المعمور همان خانه کعبه است نظریه غالب مفسران گردیده است.

۱۱.۲ - مسجدالاقصی بودن بیت‌المعمور

بعضی مفسران مسجدالاقصی را که در آیه نخست سوره اسراء آمده، همان بیت‌المعمورِ آسمانی می‌دانند و بر آن‌اند که پیامبر در شبِ اسراء مستقیماً به بیت‌المعمور رفته است، نه به بیت‌المقدس.

۱۱.۳ - بیت‌المقدس بودن بیت‌المعمور

به عکسِ این نظر، روایاتی در دست است که بیت‌المعمور را همان بیت‌المقدس در فلسطین می‌داند.
ملاحویش آل‌غازی این عقیده را که در پاره‌ای تفاسیر بدان اشاره شده، نقد و رد کرده است.

---

از بیت‌المعمور در مباحث مربوط به نزول قرآن نیز یاد شده است.

۱۲.۱ - نزول دفعی قرآن بر بیت‌المعمور

بنابر آیه ۱۸۵ سوره بقره و آیه اول سوره قدر، قرآن در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است.
اما مفهوم آیه «و قرآناً فَرَقناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلی ' مُکْثٍ...» (قرآن را خرده خرده بر تو نازل کردیم تا با تأنی و بی‌شتاب بر مردم بخوانی)، علاوه بر شواهد مسلّم تاریخی، نشان می‌دهد که قرآن پاره پاره، در حوادث خاص و به صورت تدریجی نازل شده است.
پاره‌ای توجیهات در رفع این اشکال از صحابه‌ای چون ابن‌عباس در دست است که مطابق آن‌ها، قرآن دو بار نازل شده است: نزول دفعی آن در شب قدر بر بیت‌المعمور و نزول تدریجی آن در طول رسالت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم بوده است.
در بیشتر این روایات به جای بیت‌المعمور از بیت‌العزّة نام برده شده است.

۱۲.۱.۱ - روایات شیعی

در مآخذ شیعی، تنها یک روایت از امام صادق علیه‌السلام در دست است که از نزول دفعی قرآن بر بیت‌المعمور یاد شده است که مجلسی راویان آن را ضعیف یا مجهول می‌شمارد و در عین حال انتقاد شیخ مفید از محتوای آن را نادرست می‌داند.

۱۲.۱.۲ - نظر مفسرین

با این‌همه، بسیاری از مفسّران شیعه و سنّی، توجیه ابن‌عباس و روایات مشابه آن را نپذیرفته و بیان‌های دیگری ارائه کرده‌اند.

---

برخی مفسران نیز تأویل‌های عرفانی از بیت‌المعمور به دست داده‌اند.
قشیری آن را قلوب عابدان عارف می‌داند و ابن‌عربی از آن با تعابیری چون قلب عالم یا نفس ناطقه کلیه یاد می‌کند.
وی همچنین درباره تکیه زدن ابراهیم علیه‌السلام بر دیوار بیت‌المعمور تأویلی عرفانی به دست می‌دهد.

---

• ابن‌بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
• ابن‌جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
• ابن‌درید، کتاب جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۸۷.
• ابن‌عاشور، تفسیر التحریر و التنویر، تونس.
• ابن‌عربی، تفسیر القرآن الکریم، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۸، چاپ افست تهران.
• ابن‌عربی، الفتوحات المکیة، بیروت.
• ابن‌کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ علی شیری، بیروت.
• محمدبن محمد ابوالسعود، تفسیر ابی السعود، المسمی ارشادالعقل السلیم الی مزایاالقرآن الکریم، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
• محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، قاهره ۱۹۶۴ـ ۱۹۶۷.
• محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، چاپ احمد محمد شاکر، بیروت.
• ابراهیم‌بن عمر بقاعی، نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
• اسماعیل‌بن مصطفی حقی، تفسیر روح البیان، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
• عبدالکریم خطیب، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت ۱۹۷۰.
• محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳.
• وهبه مصطفی زحیلی، التفسیرالمنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• محمودبن عمر زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت.
• سلطان‌محمدبن حیدر سلطان‌علی‌شاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران ۱۳۴۴ش.
• عبدالرحمان‌بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت.
• نعمت‌الله صالحی نجف آبادی، «نظریه‌ای درباره کیفیت نزول قرآن»، کیهان اندیشه، ش ۳۲ (مهر و آبان ۱۳۶۹).
• شوقی ضیف، الوجیز فی تفسیر القرآن الکریم، قاهره.
• محمدبن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۰ـ ۱۴۰۳/۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
• محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت.
• محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران.
• محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
• خلیل‌بن احمد فراهیدی، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم ۱۴۰۵.
• جمال الدین قاسمی، تفسیر القاسمی، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
• علی‌اکبر قرشی، تفسیر احسن‌الحدیث، تهران.
• عبدالکریم‌بن هوازن قشیری، لطائف الاشارات، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۳.
• حسین‌بن علی کاشفی، مواهب علیه، یا، تفسیر حسینی، ج۴، تهران ۱۳۲۹ ش.
• محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
• محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
• محمدباقربن محمدتقی مجلسی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، تهران ۱۳۶۳ ش.
• احمدمصطفی مراغی، تفسیر المراغی، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۶۵).
• مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، چاپ محمد فؤادعبدالباقی، بیروت.
• محمدبن رضا مشهدی قمی، تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب، چاپ حسین درگاهی، ج ۱۲، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲.
• محمدجواد مغنیه، التفسیر الکاشف، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۱.
• عبدالقادر ملاحویش آل‌غازی، بیان المعانی علی حسب ترتیب النزول، دمشق ۱۳۸۳/ ۱۹۶۴.

---