• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بهرام شاه بن فرخ شاه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بَهْرامْ شاهِ‌ بنِ فَرُّخْ‌ شاه، ملک امجد ابوالمظفر مجدالدین (د ۶۲۸ق/۱۲۳۱م)، نوۀ برادر صلاح‌الدین، از امیران ایوبی شام و شاعر می‌باشد. در هیچ‌یک از منابع به سال تولد و دوران زندگی وی پیش از امارت بعلبک اشاره نشده است؛ اما مسلماً امیری دوراندیش همچون صلاح‌الدین، ادارۀ منطقۀ بعلبک را نبایستی به دست نوجوانی سپرده باشد. پس از مرگ فرخ‌شاه (۵۷۸ق/۱۱۸۲م)، صلاح‌الدین که به سبب شایستگی و دلاوری‌های وی در جنگ‌های صلیبی
[۱] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۷۲-۷۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۲] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۷۷، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۳] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۸۱، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۴] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۸۶، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۵] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۱۱۴، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۶] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۱۲۴، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۷] محمد بن ‌شاهنشاه ایوبی، مضمارالحائق و سرالخلائق، ج۱، ص۳۱-۳۳، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۶۸م.
[۸] محمد بن ‌شاهنشاه ایوبی، مضمارالحائق و سرالخلائق، ج۱، ص۹۵-۹۶، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۶۸م.
بعلبک را به رسم اقطاع به او داده بود،
[۹] ابراهیم علی طرخان، النظم الاقطاعیة، ج۱، ص۳۷، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
اینک به فرزندش بهرام شاه که در آن زمان احتمالاً ۲۰ ساله بوده است، سپرد.
[۱۰] عبدالرحمان ابوشامه، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، ج۱، ص۳۳، به کوشش محمدزاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
[۱۱] سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
[۱۲] احمد بن‌ خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۴۵۳.
[۱۳] غریب محمدعلی احمد، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۵، قاهره، ۱۹۹۱.




بهرام شاه همچون دیگر امیر زادگان تربیتی ویژه یافت. از میان دانشمندانی که در بارگاه ایوبیان تقربی خاص داشتند، تاج‌الدین ابوالیمن کندی (د ۶۱۳ق/۱۲۱۷م) شاعر و محدث بزرگ بغدادی را می‌توان یکی از استادان وی به‌ شمار آورد، زیرا وی از ۵۶۳ق به بعد در خدمت فرخ‌شاه بود.
[۱۶] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۲۵-۲۷.
و حتی زمانی که مجبور به ترک دمشق و اقامت در مصر شد، مراودات استاد و شاگرد همچنان ادامه داشت،
[۱۷] سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۵۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
اگرچه ابو شامه نخستین دیدار آن‌ها را در قاهره می‌داند.
[۱۸] عبدالرحمان ابوشامه، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، ج۱، ص۳۵، به کوشش محمدزاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.



با مرگ پدرش در سال ۵۷۸، صلاح الدین امارت بَعْلْبَک را به او داد.
[۱۹] عمادالدین کاتب، البرق الشامی، ج۱، ص۳۶، نسخه خطی کتابخانه بودلیان، ش ۴۲۵ Marsh.
[۲۰] عبدالرحمان ابوشامه، الروضتین فی اخبارالدولتین، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، چاپ ابوالسعود، قاهره ۱۲۸۷ـ۱۲۸۸/۱۸۷۰ـ۱۸۷۱.
و پس از مرگ صلاح‌الدین و تقسیم شدن قلمرو ایوبی، بهرامشاه بعلبک را حفظ کرد و از آن پس ظاهراً همواره دست نشانده وفادار امیرانِ ایوبی حاکم بر دمشق بوده است.
[۲۱] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۵۹۹، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
[۲۲] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۰۳، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
[۲۳] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۰۶، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
[۲۴] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۱۸، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
[۲۵] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۲۳، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.

دوران امارت بهرام‌شاه در بعلبک، مقارن با جنگ‌های صلیبی بود؛ از این‌رو، او نیز گاه در کنار دیگر امیران ایوبی به پیکار برخاسته است.
[۲۶] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۹۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.

در ۵۸۹ق/۱۱۹۳م پس از مرگ صلاح‌الدین، قلمرو ایوبیان (که پیش از آن میان پسران و دیگر افراد خاندان وی تقسیم شده بود
[۲۷] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۴۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
) دچار مخاطره گردید؛ چه، هریک مدعی استقلال شدند و گاه سهمی بیش از حد مقرر می‌طلبیدند، و درعین حال از یکدیگر بیمناک بودند. از این‌رو، هر امیری می‌کوشید متحدانی برای خود دست‌و‌پا کند تا به هنگام ضرورت از او مدد خواهد. سرانجام، پس از درگیری‌های متعدد
[۲۸] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۱۶-۱۸، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۲۹] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۲۸-۳۱، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
در ۵۹۰ق میان ملک عادل و برادرش ملک عزیز برای استقرار صلح و امنیت پیمانی منعقد شد که یکی از مفاد آن اعلام حمایت ملک امجد بهرام شاه و ملک مجاهد اسدالدین شیرکوه از ملک افضل حاکم دمشق بود.
[۳۰] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۳۱-۳۲، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
از این زمان، بهرام شاه بارها در کنار متحدان خود با مخالفان به نبرد پرداخت
[۳۱] محمد عمادالدین کاتب، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۶۳۳، به کوشش محمد محمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
[۳۲] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۱۴۱، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۳۳] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۱۷۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۳۴] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۱۹۰، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۳۵] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۳۲-۳۴.



بهرام شاه با پشتیبانی حامیان قدرتمندی چون ملک افضل و ملک معظم، ۵۰ سال در بعلبک فرمانروایی کرد. اما این دوران طولانی به سبب جنگ‌های متعدد و کشمکش میان سران ایوبی، سراسر پرآشوب بود و در این مدت تنها نشانی که از عمران و آبادی در بعلبک دیده می‌شود، تقویت برجهای دفاعی در دروازۀ جنوبی شهر است.
[۳۷] EI۲، ج۱، ص۹۷۱.
فساد مالی از یک سو و بی‌توجهی به وضع معیشت عامۀ مردم از سوی دیگر، روزبه‌روز برشمار ناراضیان می‌افزود
[۳۸] احمد بن ‌ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۳، ص۳۸۲، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
و حتی این ناخشنودی به خانوادۀ بهرام‌شاه نیز راه یافت و یکی از پسران او با ملک عزیز عثمان مکاتبه کرد و از او خواست پنهانی به بعلبک درآید و بهرام‌شاه را عزل کند. بهرام‌شاه پس از اطلاع از توطئه، پسر و تنی چند را کشت و بقیه را زندانی کرد، عزیز که نتوانسته بود از درهای سرّی قلعه وارد بعلبک شود، به محاصرۀ آن پرداخت، اما سرانجام دست از محاصره کشید و به ملک کامل پیوست و از او قول گرفت که پس از استقرار در حکومت، امارت بعلبک را به وی واگذار کند.
[۳۹] سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
[۴۰] سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
[۴۱] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۲۷، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۴۲] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۴۰-۴۱.
[۴۳] Gottschalk, H L, Al،Malik al،Kāmil von Egypten und seine Zeit, Wiesbaden, ۱۹۵۸، ج۱، ص۱۴۸.

بهرام‌شاه با مرگ حامیان قدرتمندش، ملک افضل (۶۲۲ق/۱۲۲۵م) و ملک معظم (۶۲۴ق)، و شعله‌ور شدن آتش کینه‌های دیرین، دوران حکومتش به پایان رسید. چه، پس از اتحاد میان ملک کامل و ملک اشرف برای تصرف دمشق، اشرف در ۶۲۶ق آهنگ بعلبک کرد و بهرام‌شاه پس از ۱۰ ماه در ۶۲۷ق مجبور به تسلیم شهر شد، اما در عوض زَبَدانی و بخش‌هایی از حومۀ دمشق را گرفت و خود پس از آن در خانه‌ای در باب‌النصر اقامت گزید.
[۴۴] سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۶۶-۶۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
[۴۵] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۴، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.

اقامت وی در دمشق دیری نپایید و کشته شد. ۵۰ سال حکومت مستبدانه در بعلبک از او حاکمی جابر ساخته بود که هیچ‌کس را برنمی‌تافت و جز سخن خویش را نمی‌پسندید. وی در پایان حیات خود با رقبایی روبرو شد که الملک العزیز عثمان، امیر بانیاس و پسر الملک العادل، از آنان حمایت می‌کرد.
در برابر آنان، الناصر داوود، صاحب دمشق، به پشتیبانی از بهرام‌شاه برخاست، اما چون الملک الکامل و الملک الاشرف برای بیرون آوردن دمشق از دست داوود، اختلافات خود را کنار گذاشتند، بهرامشاه قربانی شد. الاشرف، پس از ده ماه محاصره، سرانجام بعلبک را به قلمرو خود افزود و بهرامشاه به دمشق رفت.
[۴۷] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۲۶، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.



درباب کیفیت کشته شدن وی اندکی اختلاف است، اما همۀ منابع متفق‌اند بر اینکه بهرام‌شاه یکی از خواص غلامان خود را به اتهامِ دزدی در سرای خویش زندانی کرد، اما غلام خود را از زندان رهانید و او را به قتل رساند.
[۴۸] سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۶۶-۶۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
[۴۹] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۴-۲۸۵، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۵۲] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۴۲-۴۳.

بهرام شاه را در کنار پدرش در مدرسه‌ای که خود به وصیت پدر ساخته، و به «مدرسۀ فرخشاهیه» موسوم بود، به خاک سپردند.
[۵۳] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۵، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
بعدها فرزندش ملک مظفر نیز به وصیت پدر مدرسه‌اش ساخت و آن را «مدرسۀ امجدیه» نام نهاد.
[۵۶] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۴۵.



بهرامشاه در میان معاصرانش کمتر به امیری و بیش‌تر به عنوان برجسته‌ترین ادیب دودمان ایوبی شناخته می‌شد. او مجلس کوچکی از ادبا تشکیل داده بود و خود دیوان شعری داشت که موجود است اما هنوز چاپ نشده است.
[۵۷] رِکابی، ص۲۲۱، پانویس۳.

گویند: وی شاعری بزرگ و ادیبی فاضل بود
[۵۸] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۴-۲۸۵، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۵۹] سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
و ابن ‌واصل
[۶۰] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۴-۲۸۵، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
اشعار او را با شعر بهترین شاعرانِ زمان برابر دانسته، و گفته است که در میان ایوبیان کسی به خوبی او شعر نمی‌سرود. صفدی شعر او را متوسط می‌داند. وی شاعران و دانشمندان را سخت گرامی می‌دانست و در مقابل قصاید مدح، صله‌های درخور می‌پرداخت؛ ازاین‌رو، بارگاه وی محل تجمع آنان بود. از جمله کسانی که به ملازمت بهرام‌شاه پیوست، می‌توان به ابن عنین شاعر هجوسرای دمشقی (د۶۳۰ق/۱۲۳۳م) اشاره کرد. وی با قصیده‌ای بلند بهرام‌شاه را مدح گفت و درضمن آن از این‌ که بهرام‌شاه به او اجازۀ روایت اشعار خویش را داده، و او توانسته بردیگر شاعران پیشی گیرد، برخود بالیده است.
[۶۲] محمد بن عنین، دیوان، ج۱، ص۵۵-۵۸، به کوشش خلیل مردم بک، دمشق، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.
[۶۳] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۹۱-۲۹۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۶۴] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۳۷-۳۸.
نیز فتیان شاغوری (د ۶۱۵ق/۱۲۱۸م) که درجای جای دیوانش اشعاری در مدح بهرام‌شاه و وصف برخی پیکارهای وی یافت می‌شود.
[۶۵] فتیان شاغوری، دیوان، ص۳۲، جم‌، ج۱، ص۱۸، به کوشش احمدجندی، دمشق، ۱۹۷۶م.
[۶۶] محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۹۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۶۷] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۳۶-۴۰.
دانشمندی که سخت مورد اعتنای بهرام شاه بود، علی بن خلیفه ابن ابی اصیبعه نام داشت. وی سال‌ها ملازم بارگاه بهرام شاه بود و به سبب تبحر کامل در علم حساب، بهرام شاه از او خواست تا به نام وی چیزی بنگارد، ابن ابی اصیبعه الموجز المفید فی علم الحساب را به نام او به رشتۀ تحریر درآورد
[۶۹] احمد بن ‌ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۳، ص۴۰۵، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.



دیوان ملک امجد بهرام‌شاه به نقل منابع در اختیار همگان بود، چه، او خود برخی شاعران را واداشته بود که اشعار او را روایت کنند.
[۷۱] دیوان، به کوشش خلیل مردم بک، دمشق، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.
بنابراین، دیوان بهرام‌شاه در زمان حیات خود وی گردآوری شده است. اگر تدوین اشعار او را به ۲۰ سال پایان عمر او مربوط بدانیم، پیداست که او بارها اشعار خود را مورد بررسی قرار داده، و به تهذیب و تنقیح دیوان خود پرداخته بوده است.
[۷۴] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۴۶.
عیب بزرگی که متأسفانه در دیوان بهرام‌شاه به چشم می‌خورد، آن است که وی (مانند بسیاری از شاعران عرب و عجم) مصرانه از تأثیر فضاهای اجتماعی و تاریخی زمان پرهیز می‌کرد و شعر را چیزی جز تقلید از آثار فاخر کهن که حال و هوای بادیه بر آن حاکم است، نمی‌دید؛ چنان ‌که اگر کسی دیوان او را به شاعران قرون پیشین یا پسین نسبت دهد، چندان راه خطا نپیموده است. وی به جای گریه در سوگ شهیدان اسلام در جنگ‌های دیرپای صلیبی، مانند جاهلیان بر ویرانه‌های منزلگه یار که همیشه لیلی و سلمی و رباب خوانده شده، می‌گرید. در قصایدش پیوسته از نظامِ «نسیب + وصف» پیروی کرده، و به مناسبت حال، مدح را فرو نهاده است. در سراسر این اشعار تقلیدی، هیچ‌گاه بارقۀ هنر و نبوغ به چشم نمی‌خورد. دیوان سخن لفظ ‌پردازی مقلد است که جز تحسین درباریان نشنیده است و بازی‌های بی پایان و خسته ‌کنندۀ خود را مسحور کننده، و موجب رشک شاعران می‌پندارد.
[۷۵] بهرام شاه، دیوان، ج۱، ص۳۳۱، بیتهای۳۱ بب‌، به کوشش ناظم رشید، بغداد، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۷۶] ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۶۲.
[۷۷] غریب محمدعلی احمد، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۷-۸، قاهره، ۱۹۹۱.

دیوان بهرام شاه که نسخه‌های متعددی از آن در کتابخانه‌های بزرگ دنیا موجود است، یک بار در ۱۹۸۳م به کوشش ناظم رشید در بغداد و بار دیگردر قاهره به کوشش غریب محمدعلی احمد در ۱۹۹۱م به چاپ رسیده است.


(۱) احمد بن ‌ابی اصیبعه، عیون الانباء، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
(۲) یوسف بن ‌تغری بردی، النجوم الزاهره.
(۳) احمد بن‌ خلکان، وفیات الاعیان.
(۴) محمد بن‌ شاکر، فوات الوفیات، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۱م.
(۵) محمد بن ‌شاهنشاه ایوبی، مضمارالحائق و سرالخلائق، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۶۸م.
(۶) محمد بن عنین، دیوان، به کوشش خلیل مردم بک، دمشق، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.
(۷) محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۸) عبدالرحمان ابوشامه، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، به کوشش محمدزاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
(۹) غریب محمدعلی احمد، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، قاهره، ۱۹۹۱.
(۱۰) بهرام شاه، دیوان، به کوشش ناظم رشید، بغداد، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۱) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش بشارعواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۲) ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه.
(۱۳) سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
(۱۴) فتیان شاغوری، دیوان، به کوشش احمدجندی، دمشق، ۱۹۷۶م.
(۱۵) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۱۶) ابراهیم علی طرخان، النظم الاقطاعیة، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
(۱۷) سعید عاشور، نظم الحکم والادارة، موسوعة الحضارة العربیة الاسلامیة، بیروت، ۱۹۸۷م.
(۱۸) محمد عمادالدین کاتب، الفتح القسی فی الفتح القدسی، به کوشش محمد محمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
(۱۹) احمد مقریزی، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، ۱۹۵۶م.
(۲۰) عبدالقادر نعیمی، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۲۱) احمد نویری، نهایةالارب، به کوشش محمد ضیاءالدین ریس، قاهره، ۱۹۹۲م.
(۲۲) عبدالرحمان ابوشامه، الروضتین فی اخبارالدولتین، چاپ ابوالسعود، قاهره ۱۲۸۷ـ۱۲۸۸/۱۸۷۰ـ۱۸۷۱.
(۲۳) عمادالدین کاتب، البرق الشامی، نسخه خطی کتابخانه بودلیان، ش ۴۲۵ Marsh.
(۲۴) EI۲.
(۲۵) Gottschalk, H L, Al-Malik al-Kāmil von Egypten und seine Zeit, Wiesbaden, ۱۹۵۸.


۱. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۷۲-۷۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۲. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۷۷، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۸۱، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۸۶، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۵. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۱۱۴، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۶. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۲، ص۱۲۴، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۷. محمد بن ‌شاهنشاه ایوبی، مضمارالحائق و سرالخلائق، ج۱، ص۳۱-۳۳، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۶۸م.
۸. محمد بن ‌شاهنشاه ایوبی، مضمارالحائق و سرالخلائق، ج۱، ص۹۵-۹۶، به کوشش حسن حبشی، قاهره، ۱۹۶۸م.
۹. ابراهیم علی طرخان، النظم الاقطاعیة، ج۱، ص۳۷، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۰. عبدالرحمان ابوشامه، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، ج۱، ص۳۳، به کوشش محمدزاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
۱۱. سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۳۷۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۱۲. احمد بن‌ خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۴۵۳.
۱۳. غریب محمدعلی احمد، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۵، قاهره، ۱۹۹۱.
۱۴. سعید عاشور، نظم الحکم والادارة، ج۱، ص۲۷۷، موسوعة الحضارة العربیة الاسلامیة، بیروت، ۱۹۸۷م.    
۱۵. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ه‌ د، ابوالیمن کندی.    
۱۶. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۲۵-۲۷.
۱۷. سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۵۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۱۸. عبدالرحمان ابوشامه، الذیل علی الروضتین (تراجم الرجال)، ج۱، ص۳۵، به کوشش محمدزاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
۱۹. عمادالدین کاتب، البرق الشامی، ج۱، ص۳۶، نسخه خطی کتابخانه بودلیان، ش ۴۲۵ Marsh.
۲۰. عبدالرحمان ابوشامه، الروضتین فی اخبارالدولتین، ج۱، ص۳۳ـ۳۴، چاپ ابوالسعود، قاهره ۱۲۸۷ـ۱۲۸۸/۱۸۷۰ـ۱۸۷۱.
۲۱. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۵۹۹، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
۲۲. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۰۳، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
۲۳. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۰۶، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
۲۴. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۱۸، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
۲۵. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۲۳، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
۲۶. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۹۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۲۷. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۴۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۲۸. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۱۶-۱۸، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۲۹. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۲۸-۳۱، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳۰. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۳۱-۳۲، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳۱. محمد عمادالدین کاتب، الفتح القسی فی الفتح القدسی، ج۱، ص۶۳۳، به کوشش محمد محمود صبح، بیروت، الدار القومیة للطباعة و النشر.
۳۲. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۱۴۱، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳۳. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۱۷۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳۴. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۳، ص۱۹۰، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۳۵. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۳۲-۳۴.
۳۶. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ه‌ د، افضل ایوبی.    
۳۷. EI۲، ج۱، ص۹۷۱.
۳۸. احمد بن ‌ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۳، ص۳۸۲، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
۳۹. سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۴۰. سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۴۱. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۲۷، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴۲. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۴۰-۴۱.
۴۳. Gottschalk, H L, Al،Malik al،Kāmil von Egypten und seine Zeit, Wiesbaden, ۱۹۵۸، ج۱، ص۱۴۸.
۴۴. سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۶۶-۶۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۴۵. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۴، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴۶. احمد مقریزی، السلوک، ج۱، ص۲۳۷-۲۳۸، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، ۱۹۵۶م.    
۴۷. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب، ذیل سال ۶۲۶، قاهره ۱۹۵۳ـ۱۹۷۲.
۴۸. سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۶۶-۶۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۴۹. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۴-۲۸۵، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۵۰. محمد بن‌ شاکر، فوات الوفیات، ج۱، ص۲۲۶، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۱م.    
۵۱. احمد نویری، نهایةالارب، ج۲۹، ص۱۶۶-۱۶۷، به کوشش محمد ضیاءالدین ریس، قاهره، ۱۹۹۲م.    
۵۲. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۴۲-۴۳.
۵۳. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۵، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۵۴. محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۲، ص۳۳۰، به کوشش بشارعواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.    
۵۵. عبدالقادر نعیمی، الدارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۱۲۶، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.    
۵۶. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۴۵.
۵۷. رِکابی، ص۲۲۱، پانویس۳.
۵۸. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۴-۲۸۵، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۵۹. سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸، ص۶۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۶۰. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۸۴-۲۸۵، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۶۱. خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۱۹۰-۱۹۲، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.    
۶۲. محمد بن عنین، دیوان، ج۱، ص۵۵-۵۸، به کوشش خلیل مردم بک، دمشق، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.
۶۳. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۹۱-۲۹۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۶۴. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۳۷-۳۸.
۶۵. فتیان شاغوری، دیوان، ص۳۲، جم‌، ج۱، ص۱۸، به کوشش احمدجندی، دمشق، ۱۹۷۶م.
۶۶. محمد بن واصل، مُفرَّج الکروب فی اخبار بنی ایوب،ج۴، ص۲۹۳، به کوشش جمال‌الدین شیال، اسکندریه، ۱۳۷۷-۱۳۷۹ق، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعدعبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م.
۶۷. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۳۶-۴۰.
۶۸. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ه‌ م، ابن ابی اصیبعه.    
۶۹. احمد بن ‌ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج۳، ص۴۰۵، بیروت، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
۷۰. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ه‌ د، ج۲، ص۷۸۲.    
۷۱. دیوان، به کوشش خلیل مردم بک، دمشق، ۱۳۶۵ق/۱۹۴۶م.
۷۲. محمد بن‌ شاکر، فوات الوفیات، ج۱، ص۲۲۶، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۹۵۱م.    
۷۳. یوسف بن ‌تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۶، ص۲۷۶.    
۷۴. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۴۶.
۷۵. بهرام شاه، دیوان، ج۱، ص۳۳۱، بیتهای۳۱ بب‌، به کوشش ناظم رشید، بغداد، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۷۶. ناظم رشید، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۶۲.
۷۷. غریب محمدعلی احمد، مقدمه و حاشیه بر دیوان بهرام شاه، ج۱، ص۷-۸، قاهره، ۱۹۹۱.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهرام شاه بن فرخ شاه»، شماره۵۲۵۷.    
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهرامشاه»، شماره۲۲۴۱.    






جعبه ابزار