بنی‌مطّلب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بنی‌مطلب تیره‌ای از
قریش، هم‌پیمان
بنی‌هاشم و از بزرگان
مکه بودند. با رحلت
هاشم، مناصب
سقایت و
رفادت به مطلب سپرده شد. بین بنی‌مطلب و برخی قبائل دیگر پیمان‌هایی منعقد شد همچون:
حلف المطیبین،
حلف الفضول. آنها در رویدادهای مختلفی شرکت داشتند، از جمله: نصب
حجرالاسود، حمایت از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در محاصره بنی‌هاشم در
شعب ابی‌طالب و شرکت در برخی
غزوه‌ها و
سرایا. پس از
هجرت پیامبر، برخی از مطلبیان به
مدینه هجرت کردند. همراهی بنی‌مطلب با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در دوران مکی و مدنی موجب شد که ایشان آنها را یاور و حامی
دوران جاهلیت و
اسلام بشمارد و از آنها و بنی‌هاشم با عنوان ید واحده یاد کند. دیدگاه‌های مختلفی درباره حرمت
صدقه بر آنها همانند بنی‌هاشم وجود دارد. از نقش آنها در
سقیفه و
نبردهای رده و ارتباط آنها با
امام علی (علیه‌السّلام) گزارشی در دست نیست. در میان شخصیت‌های بنی‌مطلب
راویان، شاعران و صاحب منصبان در
حرمین شریفین به چشم می‌خورد.
بنی‌مُطَّلِب از فرزندان مطلب بن عبدمناف بن
قُصیِّ بن کلاب و هم‌عرض بنی‌هاشم،
بنی‌نَوْفل و
بنی‌عبدشمس به شمار می‌رفتند.
این خاندان از بزرگان مکه و در زمره قریش بطاح (در برابر قریش ظواهر: مستقر در پیرامون مکه)
و ساکن پیرامون
بیت‌الله الحرام بودند.
در شمار فرزندان مطلب اختلاف است. هاشم،
حارث،
ابورهم،
اکبر،
عباد،
مخرمه،
علقمه،
ابوعمر،
ابوشمران،
عمرو،
محصن و
ابورهم اصغر از آن جمله هستند
و مجموعه خاندان این افراد به بنی‌مطلب شناخته می‌شوند. منسوبان به این خاندان را «مطلبی» خوانده‌اند.
بر پایه گزارشی، مطلب فرزند بزرگ
عبدمناف بود
؛ اما بعضی هاشم را بزرگ‌تر دانسته‌اند.
قریش مطلب را به سبب
کرم و جودش «فیض»
می‌خواندند و از این رو که همچون هاشم زیبارو و نورانی بود، به هر دو «
بدران» می‌گفتند.
با رحلت هاشم، مناصب سقایت (آب‌رسانی به حاجیان) و رفادت (پذیرایی از حاجیان) به مطلب سپرده شد.
مطلب در روزگار هاشم عامل ایجاد پیمان تجارت با یمنی‌ها بود که در گسترش بازرگانی نقشی مؤثر داشت.
درگذشت وی را در
ردمان یمن دانسته‌اند.
بنی‌مطلب در دوران جاهلیت کنار دیگر فرزندان عبد مناف، در ستیز با
بنی‌عبدالدار برای به دست گرفتن مناصب مکه حضور داشتند. این ماجرا به بسته شدن پیمان مطیبین
در برابر هواداران بنی‌عبدالدار که
پیمان لَعْقة الدم (حلف الاحلاف)
را منعقد کردند، انجامید. بر پایه گزارشی، ثمره این جریان، گرفتن مناصب رفادت و سقایت از بنی‌عبدالدار بود.
بنی‌مطلب در «حلف الفضول» نیز که از سوی برخی تیره‌های قریش همچون بنی‌هاشم،
بنی‌تیم و
بنی‌زهره برای دفاع از مظلوم بسته شد، حضور داشتند.
از آثار این پیمان، گرفتن حق فردی از
بنی‌زبید، از
عاص بن وائل (پدر
عمرو عاص) بود که از پرداخت آن خودداری می‌کرد.
در پیمانی دیگر، هفت تن از بنی‌مطلب و چند تن از
قبیله خُزاعه در حضور عبد‌المطلب در
دار الندوه تعهد کردند تا یکدیگر را یاری دهند و پیمان‌نامه را از دیوار
کعبه آویختند.
در منابع از جزئیات این پیمان سخنی به میان نیامده است؛ برخی مطلبیان در
نبردهای فِجار که میان قریش و شماری از قبایل دیگر مانند کِنانه و
قیس عیلان در
ماه‌های حرام رخ داد، حضور داشتند.
ابوحذافة بن حارث بن مطلب در یکی از این نبردها به قتل رسید.
بنی‌مطلب همراه دیگر خاندان قریش در نصب حجرالاسود (پنج سال پیش از
بعثت) که پس از بازسازی کعبه انجام شد، شرکت داشتند.
مطلبیان همراه با تیره‌های قریش از
اهل حُمس شمرده شده‌اند. از آداب حمسی‌ها، خرید نکردن در
موسم حج، طبخ نکردن غذای روغنی، وارد نشدن به خانه‌های مکه، ناخن نگرفتن، و اصلاح نکردن مو بود.
از واکنش آنها درباره دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سال‌های نخستین گزارشی در دست نیست.
در یوم الدار هنگام دعوت خویشاوندان (سوم بعثت) که با نزول آیه ۲۱۴
سوره شعراء: «وَاَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الاقْرَبِینَ»
انجام شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از آنها نیز دعوت نمود
؛ اما آنها همانند دیگر مدعوین، از پذیرش سخن رسول خدا خودداری کردند.
به رغم چنین موضعی، مطلبیان به سبب هم‌پیمانی و خویشاوندی با بنی‌هاشم، در حمایت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همراه
ابوطالب بودند
و در محاصره بنی‌هاشم در شعب ابی‌طالب (هفتم تا دهم بعثت) با آنها همراهی نمودند.
برخی از آنان در این دوره همانند بنی‌هاشم برای حفظ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دستور ابوطالب در جای او می‌خوابیدند.
پس از هجرت پیامبر، برخی از بنی‌مطلب چون حارث و فرزندانش،
عُبیده،
طُفیل،
حُصین و نیز
مِسطَح بن
اثاثة بن مطلب که پیشتر
مسلمان شده بودند، به مدینه هجرت کردند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در رویداد پیمان برادری، میان عبیدة بن حارث بن مطلب و
عمیر بن حمام انصاری،
حصین بن حارث بن مطلب و
رافع بن عنجده یا
عبدالله بن جبیر،
طفیل بن حارث بن مطلب و
منذر بن
محمد بن عقبه،
و مِسطَح بن اثاثة بن
عباد بن مطلب و
زید بن مزین عقد برادری بست.
بنی‌مطلب در برخی غزوه‌ها و سرایا حضور داشتند. از فرماندهی عبیدة بن حارث به سال
نخست هجرت در نخستین سریه اعزامی پیامبر به «
ثنیّة المرّه» در هشتمین ماه از هجرت یاد شده است.
همو در
نبرد بدر (
۲ق) همراه برادرانش حضور داشت و در نبرد تن به تن
شهید شد.
در این نبرد، برخی از بنی‌مطلب با
مشرکان همراه بودند و افرادی چون
سائب بن عبید و
عبید بن
عمرو بن علقمه به
اسارت درآمدند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دلیل تنگدستی آنان، بدون گرفتن
فدیه، آنها را آزاد کرد.
برخی مطلبیان در
نبرد خیبر (
۷ق) نیز حضور داشتند و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای مسطح بن اثاثه از محصول خیبر ۵۰ خروار اختصاص داد.
همراهی بنی‌مطلب با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در دوران مکی و مدنی موجب شد که ایشان آنها را یاور و حامی دوران جاهلیت و اسلام بشمارد
و از آنها و بنی‌هاشم با عنوان ید واحده یاد کند.
این امر در اختصاص یافتن سهمی ویژه در تقسیم غنیمت‌های خیبر تجلی یافت که موجب اعتراض افرادی چون
عثمان بن عفان و
جبیر بن مطعم عدوی شد.
نیز از
احکام ویژه بنی‌مطلب، حرمت صدقه بر آنها همانند بنی‌هاشم است.
برخی فقیهان شافعی به این حکم تصریح کرده‌اند.
شافعی با استدلال به آیه «وَ اعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَاَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ...»
پرداخت
سهم ذی القربی را افزون بر بنی‌هاشم برای بنی‌مطلب نیز
جایز دانسته است.
در منابع شیعه نیز اعطاء سهمی از
خمس به بنی‌مطلب جایز شمرده شده است.
اما نظر مشهور فقیهان شیعه آن است که بنی‌مطلب مستحق خمس نیستند و پرداخت
زکات به آنها
مباح است.
البته
شیخ مفید و
ابن جنید به مشارکت بنی‌مطلب با بنی‌هاشم در خمس باور دارند.
بر پایه برخی احادیث، استفاده از اموال و
موقوفات و صدقات به
ارث رسیده از
معصومین، برای مطلبیان نیز کنار بنی‌هاشم تصریح شده است.
از نقش بنی‌مطلب در سقیفه و نبردهای رده گزارشی در دست نیست. برخی از آنها در فتوحات شرکت داشتند. بر پایه گزارشی، حصین بن حارث بن مطلب در نبرد بدر حضور داشت.
در
مصر کوچه‌ای به نام مطلب بن عبدمناف وجود دارد که از هجرت برخی مطلبیان به آن سرزمین حکایت دارد.
از ارتباط مطلبیان با امام علی (علیه‌السّلام) خبری در دست نیست، جز گزارشی که از حضور برخی از آنها همانند مسطح در
نبرد صفین حکایت دارد.
کسانی از مطلبیان مانند
طلحة بن رکانه،
حکیم بن
عبدالله بن قیس،
حکم بن
صلت بن مخرمه،
حکیم بن محمد و محمد بن
قیس بن مخرمه راوی حدیث بودند.
از شاعران آنها می‌توان به
عبدالله بن حصین بن حارث بن مطلب اشاره کرد.
از بنی‌مطلب افرادی در حرمین صاحب منصب بودند. عبدالله بن قیس حکمران و قاضی مدینه در روزگار
عبدالملک بن مروان (حک:
۶۵ق-
۸۵ق) و حکمران مکه در روزگار
عمر بن عبدالعزیز (حک:
۹۹ق-
۱۰۱ق)
بود. از
محمد بن عبدالله بن قیس نیز به عنوان حکمران
عراق و سپس قاضی مدینه و حکمران
حجاز در دوران عبدالملک بن مروان
یاد کرده‌اند. بر پایه گزارشی،
حجاج پس از ورود به مدینه، عبدالله بن قیس بن مخرمه را به عنوان قاضی مدینه تعیین کرد
؛ ولی
ابان بن عثمان، حاکم مدینه، وی را از منصب
قضاوت برکنار کرد.
عبدالعزیز بن مطلب نیز در حکومت
منصور عباسی (حک:
۱۳۶ق-
۱۵۸ق) قضاوت مدینه را بر عهده داشت.
محمد بن ادریس شافعی رئیس مذهب شافعی
و
محمد بن
اسحاق بن یسار مطلبی از نخستین سیره‌نگاران نیز از موالی مطلبیان بود.
(۱) الاستیعاب، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
(۲) اسد الغابه، ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
(۳) الاصابه، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
(۴) الاعلام، الزرکلی (م،۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
(۵) الام، الشافعی (م،۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
(۶) انساب الاشراف، البلاذری (م،۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
(۷) الانساب، عبدالکریم السمعانی (م،۵۶۲ق)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق.
(۸) البدایة و النهایه، ابن کثیر (م،۷۷۴ق)، بیروت، دار الفکر.
(۹) تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
(۱۰) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
(۱۱) تاریخ المدینة المنوره، ابن شبّه (م،۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۱۲) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۱۳) تقریب التهذیب، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق)، به کوشش محمد عوامه، دار الرشيد، ۱۴۰۶ق.
(۱۴) التمهید، ابن عبدالبر (م،۴۶۳ق)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف والشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق.
(۱۵) تهذیب التهذیب، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق).
(۱۶) تهذیب الکمال، المزی (م،۷۴۲ق)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، ۱۴۱۵ق.
(۱۷) الثقات، ابن حبان (م،۳۵۴ق)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
(۱۸) جامع البیان، الطبری (م،۳۱۰ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۲ق.
(۱۹) جمهرة انساب العرب، ابن حزم (م،۴۵۶ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۲۰) جواهر الکلام، النجفی (م،۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۲۱) الحدائق الناضره، یوسف البحرانی (م،۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
(۲۲) الخلاف، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
(۲۳) دلائل النبوه، البیهقی (م،۴۵۸ق)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
(۲۴) الرسالة السعدیه، العلامة الحلی (م،۷۲۶ق)، به کوشش بقال، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۱۰ق.
(۲۵) سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م،۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
(۲۶) السیرة النبویه، ابن هشام (م،۲۱۳/۲۱۸ق)، به کوشش محمد محيی‌الدين عبدالحميد، مصر، مكتبة محمدعلی صبيح و أولاده.
(۲۷) شذرات الذهب، عبدالحی بن العماد (م،۱۰۸۹ق)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
(۲۸) شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید (م،۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
(۲۹) الطبقات الکبری، ابن سعد (م،۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۳۰) عیون الاثر، ابن سید الناس (م،۷۳۴ق)، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
(۳۱) فتاوی ابن الجنید، به کوشش اشتهاردی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۳۲) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۳۳) لوامع صاحبقرانی، محمد تقی مجلسی (م،۱۰۷۰ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
(۳۴) المحبّر، ابن حبیب (م،۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
(۳۵) مختصر المزنی، المزنی (م،۲۶۳ق)، بیروت، دار المعرفه.
(۳۶) مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م،۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۳۷) المعارف، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش.
(۳۸) المعجم الکبیر، الطبرانی (م،۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
(۳۹) المغازی، الواقدی (م،۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
(۴۰) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
(۴۱) المنتظم، ابن جوزی (م،۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
(۴۲) المنمق، ابن حبیب (م،۲۴۵ق)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
(۴۳) نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
•
منصور رمضان‌خانی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "بنی مطلب"، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۳/۰۹.
