بلوک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُلوک، یا بولوگ، اصطلاحی در تقسیمات کشوری در
ایران در سده‌های گذشته، نیز اصطلاحی نظامی در سازمان لشکری
دولت عثمانی بود.
بلوک
جمع: بلوکات،
واژه‌ای است ترکی،
مشتق از
مصدر بولمَک به معنای تقسیم کردن که در معانی بخش، قسمت، رسته، گروه و جماعت به کار می‌رود.
بلوک اصطلاحی بود که در تقسیمات کشوری در
ایران و در
دولت عثمانی به کار می‌رفت.
کاربرد این واژه به عنوان اصطلاحی در تقسیمات لشکری ایران به دوران فرمانروایی
ایلخانان در سده‌های ۷و ۸ق/۱۳ و ۱۴م باز می‌گردد.
در منابع این دوره، بلوک به معنای تقسیم نیز آمده است؛ چنان‌که
رشیدالدین فضل‌الله در تقسیم اقطاعات به مأموران وصول
مالیات دستور داد که اقطاعات را در میان صده و دهه بلوک نمایند.
در تقسیمات کشوری به صورت جمع و
مفرد به معنی نواحی حومه شهر و آبادی‌های «متصل شهر»
محل
زراعت نیز به معنی ناحیه تحت
حکومت کاربرد داشته است. در دوره
صفویان در سده‌های ۱۰-۱۲ق/۱۶- ۱۸م، کاربرد آن تحت عنوان «بلوکات خاصه» رایج بوده است.
پس از
صفویه در
دوره قاجاریه این اصطلاح همچنان به کار برده می‌شد. در این دوره از اجتماع چند بلوک یک ایالت تشکیل می‌شد. اداره این بلوکات که بلوک
ناصری در مشهد
بلوک فشافویه در اطراف
تهران بلوک اهرم و گاوبندی
از آن جمله‌اند، توسط نایب الحکومه‌ها و ضابطان حکومت انجام می‌گرفت.
امروز نیز برخی نواحی همچنان بلوک خوانده می‌شود، مانند بلوک زهرا
پس از اصلاح تقسیمات کشوری در ۱۳۱۶ش این واژه منسوخ شد.
در سازمان سپاه عثمانی «بلوک» عموماً گروه و دسته و به‌طور ویژه‌بر واحدهای خاص نگهبانان قاپی‌قولی‌اجاق‌لاری و همچنین سپاه ایالات اطلاق می‌شد.
در دوره سلطنت
بایزید دوم و سپس پسرش سلیم اول در سده ۱۰ق در میان سپاه ینی‌چری تشکیلات جدیدی به وجود آمد که «آغابلوک لری» نامیده می‌شد و اختصاراً به آنها بلوک می‌گفتند.
شمار نفرات و نام واحدها بر حسب شرایط زمان متفاوت بوده است. نخستین اجاق - واحد - ینی چری‌ها شامل هزار نفر بود که به ۱۰ بلوک ۱۰۰ نفری تقسیم می‌شد.
بعدها شمار بلوک‌ها به ۱۰۱ بلوک افزایش یافت که «جماعت» و «اورتا» نامیده می‌شدند. آنان بر حسب نوع وظیفه، نام‌های خاص داشتند؛ مثلاً ۵ واحد اول از آنان را «جماعت شتربانان»، بلوک بیست و هشتم را بلوک «امام حضرت آغا» و بلوک‌های ۶۰ -۶۳ را «صولاق اورتاسی» - محافظان شاه - می‌نامیدند.
فرماندهان بلوک‌ها را «یایاباشی» یا سر پیاده می‌نامیدند
همچنین اعضا و فرماندهان اجاق - واحد - مبتدیان شبه‌جزیره گالیپولی را که شمار آنها ۴۰۰ نفر بود و به ۸ واحد ۵۰ نفری تقسیم می‌شدند، «چورباجی» می‌نامیدند.
در رأس بلوک‌ها، بلوکباشی‌ها قرار داشتند. از آن‌جا که سلطان سلیمان قانونی عضو افتخاری بلوک اول از آغابلوک لری بود، به همین سبب بر اهمیت آغابلوک لری افزوده شد.
قاپی‌قولی‌های سوار نیز وجود داشتند. اینان مرکب بودند از سپاهی، سلاح‌دار، علوفه چیان یمین و یسار، و غربای یمین و یسار (مجموعه‌ای از واحدهای سپاه عثمانی) که آنها را خلق بلوک سوار (آتلی بلوک خلقی) می‌گفتند.
گاه شماره بلوک‌ها به نام خاص آنها تبدیل می‌شد، مانند «بلوکات اربعه» که جزو سواران قاپی قولی بودند و نیز «بلوکات سبعه» که عنوان ۷ واحد نظامی و عثمانی مستقر در
مصر بود.
با انحلال سپاه ینی چری در ۱۲۴۲ق/۱۸۲۶م که در تاریخ عثمانی به «واقعه فرخنده» معروف است.
و تشکیل سپاه جدید به نام عساکر
منصوره محمدیه که بر اساس اصول فرانسوی شکل گرفته بود.
به تدریج واژه بلوک به جای صف انتخاب شد که در رأس آن یک یوزباشی معادل سروان قرار داشت. در تقسیم ساختمان‌ها نیز محل اقامت مردان را بلوک سلام سلاملق بلوکی و ساختمان مسکونی بانوان را بلوک حرم می‌نامیدند.
(۱)
محمود آق سرایی، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به کوشش عثمان توران، آنکارا، ۱۹۴۳م.
(۲) جلال آل
احمد، تات نشینهای بلوک زهرا، تهران، ۱۳۵۲ش.
(۳) آنندراج،
محمد پادشاه، به کوشش
محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۵ش.
(۴)
محمد حسن اعتماد السلطنه، تاریخ منتظم
ناصری، به کوشش اسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۵)
محمد حسن اعتماد السلطنه، مرآه البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۶)
محمد حسین بن خلف تبریزی، برهان قاطع، به کوشش
محمد معین، تهران، ۱۳۳۰ش.
(۷) عبدالله حافظ ابرو، جغرافیا قسمت ربع خراسان، هرات، به کوشش غلامرضا مایل هروی، تهران، ۱۳۴۱ش، ج۲ و ۳، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۸) دایرة المعارف فارسی.
(۹) رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ، به کوشش
محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۱۰) حسن روملو، احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۵۷ش.
(۱۱) عالم آرای شاه طهماسب، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۱۲) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران، ۱۳۱۱ش.
(۱۳) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، به کوشش
محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۲ش.
(۱۴)
محمد بن هندوشاه نخجوانی، دستور الکاتب به کوشش علی زاده، مسکو، ۱۹۶۴م.
(۱۵) غلامرضا ورهرام، نظام سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران ۱۳۶۷ش.
(۱۶) رضا قلی هدایت، روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
(۱۷) de Meynard، C A، Dictionnaire Turc-Fran ۵ ais، Amsterdam، ۱۹۷۱.
(۱۸) Clauson، G، An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth-Century Turkish، Oxford، ۱۹۷۲.
(۱۹) EI ۲.
(۲۰) IA.
(۲۱) Pakalon، M Z، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
(۲۲) Shaw، SJ_ and EK Shaw، _ History of the Ottoman Emprie_and Modern Turkey، London، ۱۹۸۵.
(۲۳) TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ۱۹۹۲.
(۲۴) Uzun ۵ ars o l o، I H، Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o، Ankara، ۱۹۸۴.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بلوک»، شماره۵۰۶۵.
