بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این مقاله درباره کتاب بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری است، که تاریخ محلی و وقایع نگارانه
مکه، نوشته
عز بن فهد (۸۵۰-۹۲۲ق.) می‌باشد.
کتاب بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری آگاهی‌هایی پیرامون رخدادهای
مکه در فاصله
رمضان ۸۸۵ق. تا
ربیع الثانی ۹۲۲ق. شامل رویدادهای سیاسی حکومت اشراف و حاکمان مکه، مناسبات سیاسی آن‌ها با حکمرانان چرکسی، وفیات و موالید بزرگان و شخصیت‌های مکه، و رخدادهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی ارائه داده است. این اثر در تکمیل گزارش‌های کتاب اتحاف الوری نوشته
عمر بن فهد و با هدف استمرار بخشیدن به سنت تاریخ نگاری محلی مکه نگارش یافته است.
بغدادی نام این کتاب را بلوغ القری بذیل اتحاف الوری ثبت کرده
و
زرکلی آن را بلوغ القری لذیل اتحاف الوری
آورده است. خود
عز بن فهد نام کتابش را بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری ضبط کرده است.
نویسنده کتاب، عزالدین عبدالعزیز بن
عمر بن محمد مکی معروف به عز بن فهد یا
ابن فهد، دانشور و تاریخ نگاری برجسته از
خاندان فهد است. این خاندان در سده‌های ۹-۱۰ق. در طلب دانش و حدیث به مراکز مهم
جهان اسلام سفر کردند و در رشد و گسترش تاریخ محلی مکه تاثیرگذار بودند.
نسب عز بن فهد از طریق
محمد حنفیه به
امام علی علیه‌السّلام می‌رسد.
برخی نسب او را به
عتبة بن ابولهب رسانده‌اند.
عز بن فهد به سال ۸۵۰ق. در مکه زاده شد. او در فراگیری علوم و احادیث بسیار کوشید و در سفرهای علمی
به
مدینه،
مصر و
شام، مشایخ و استادان گوناگون را دیدار کرد و از آن‌ها دانش آموخت. وی در ۸۷۵ق. به مصر رفت و از
شمس الدین سخاوی (م. ۹۰۲ق.) و
عبدالحق سنباطی (م. ۹۳۱ق.) بهره برد. او به
یمن نیز رفت و از دانشوران و مشایخ [[آن جا دانش و حدیث فراگرفت.
مشایخی بزرگ چون
شهاب الدین بن حجر،]]
برهان الدین بقاعی (م. ۸۸۵ق.)،
ابراهیم ابن ظهیره (م. ۸۹۱ق.)،
نورالدین فاکهی (م. ۸۸۰ق.)، و
علی بن عبدالله سمهودی (م. ۹۱۱ق.) تنها اندکی از انبوه استادان ابن فهد به شمار می‌روند.
از شاگردان او فرزندش
جار الله ابن فهد مکی،
محمد بن طولون صالحی،
عبدالصمد کازرونی،
ابوسعود شیبانی و
ابوالخیر طبری درخور یادکردند.
سال وفات او در بیشتر منابع ۹۲۲ق. ثبت شده است. وی در
معلات دفن گشت.
در بیان سال وفات او، به ۹۲۱ق. و حتی ۹۵۰ق. هم اشاره کرده‌اند.
برخورد معتدل ابن فهد با ارباب قدرت و حکومت،
داوری‌ها و گزارش‌های او را چشمگیر ساخته است. وی در برابر
شریف برکات بن محمد (م. ۹۰۳ق.) و دیگر حاکمان هم عصر خود، موضع مستقلی داشت و از نقد و تذکر درباره رفتارهای اشتباه حکومت وقت پرهیز نمی‌کرد. برای نمونه، در ذیل رویدادهای ۸۸۷ق. از جنگی یاد شده که برکات بن محمد با عرب‌های مطیر به راه انداخته بود تا بر اموال و املاک آن‌ها تسلط یابد. ابن فهد پس از این گزارش می‌افزاید که این نبرد هنگامی رخ داده که میان شریف برکات و اعراب یاد شده، معاهده صلح برقرار بوده است.
یکی از مهم‌ترین کتاب‌های عز بن فهد،
غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام است که حاوی آگاهی‌های گسترده از امیران مکه و رخدادهای سیاسی آن سرزمین است. دیگر آثار مهم او عبارتند از:
تتمیم مشیخة الشریف السمهودی،
ترتیب طبقات القراء للذهبی،
الحجة الدامغه،
نزهة ذوی الاحلام باخبار الخطباء و الائمة و قضاة البلد الحرام، نزهة الابصار لما تالف من الافکار، فهرس مرویات العز بن فهد
و تاریخ مکه.
از عناوین و مباحث آثار ابن فهد، می‌توان فهمید که او در تدوین فهرست‌ها و ترتیب و تنظیم مشیخه‌ها چیره دست بوده و یکی از دغدغه‌های علمی و مطالعات او، نگارش آثاری در این حوزه به شمار می‌رفته است؛
بیشتر اهمیت بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری در آن است که این کتاب، سنت خاندان فهد در تاریخ نویسی وقایع نگارانه مکه مکرمه را تداوم بخشیده و با تعمیق و گسترش این روش در تقویت اصول و مبانی آن نقشی اساسی ایفا کرده است. این سنت تاریخ نگاری محلی پس از او به دست فرزندش جار الله بن فهد ادامه یافته و پیش از او، پدرش با نگارش اتحاف الوری، بنیادهای این سبک تاریخ نویسی را سامان داده است.
اعتبار گزارش‌های این کتاب، یکی دیگر از ویژگی‌ها و امتیازات آن است. درست است که دیدگاه هر تاریخ نگار در ثبت وقایع کتاب او تاثیر دارد؛ اما درباره عز بن فهد، این حقیقت که او در
مکه حضور داشته و رخدادها را از نزدیک دیده و از اسناد و مدارک سیاسی آگاهی موثق داشته، موجب افزایش اعتبار آگاهی‌های کتاب او می‌شود؛ زیرا گزارش‌های او بر پایه مشاهده و تجربه عینی است.
درباره اهمیت بلوغ القری همچنین آورده‌اند که این کتاب در گزارش از رویدادهای مکه، اخبار حج گزاری، و وفیات و رخدادهای سیاسی، به تکمیل گزارش‌های ابن ایاس در بدائع الزهور پرداخته است.
تاریخ نگاران و محققان تاریخ مکه از جمله عبدالله غازی از گزارش‌ها و آگاهی‌های کتاب بلوغ القری بسیار بهره برده‌اند.
از لحاظ موضوعی، این کتاب مشتمل بر تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مکه است.
گزارش‌های ابن فهد بیانگر وضعیت مکه و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مکه در نیمه دوم سده نهم ق. است؛ مصادر و مآخذ ابن فهد بیشتر از اسناد و فرمان‌های امیران و حکمرانان چرکسی برای اشراف مکه و
قضات و محتسبان و برخی بازرگانان مکه و نیز اخبار و گزارش‌های مسافران مکه، گزینش شده است. بیشتر مطالب کتاب بر پایه این گونه آگاهی‌ها و نیز اطلاعاتی است که از طریق مکاتبات خصوصی با شخصیت‌ها و دانشوران مکه مانند نامه گزارشگرانه شمس الدین سخاوی برای عز بن فهد
و نیز اخباری که این افراد در اختیار وی گذاشته‌اند، به دست آمده است.
ابن فهد به هیچ یک از تواریخ محلی قدیم و جدید مکه استناد نکرده است.
روش عز بن فهد در نگارش بلوغ القری شباهت بسیار به شیوه
اتحاف الوری تالیف پدرش دارد و در واقع ادامه و استمرار کار او است. ویژگی مشترک هر دو کتاب، تدوین گاه شمارانه رخدادها بر پایه تقویم عربی است. البته در اتحاف الوری رویدادها به صورت سال شماری گزارش شده و در بلوغ القری، همه آگاهی‌ها بر پایه ماه‌های عربی تدوین یافته است.
به اصطلاح روش عز بن فهد، رخداد نویسی ماه نگارانه است. او در این روش، به شکلی جزئی‌تر، هر رویداد و موضوع خبری را بر پایه روزهای هر ماه تنظیم می‌نماید. تفاوت دیگر در این است که در اتحاف الوری تنها گزارش «وفیات» بزرگان و دانشوران مکه ضبط گشته
و در این میان، توجهی ویژه به گزارش رخدادهای سیاسی اشراف آل برکات شده و برخی از گزارش‌های مربوط به
مسجدالحرام هم آمده است؛ اما در بلوغ القری، وفیات و موالید به ترتیب هر ماه و با تفصیل گزارش گشته و رخدادهای جزئی دیگر نیز به آن افزوده شده است. گذشته از این، بلوغ القری معمولا به ثبت رخدادهای مهم از قبیل رفت و آمد شخصیت‌ها، مناسبات سیاسی، درگیری‌ها، آداب و رسم‌های مردم مکه، مسائل مربوط به اداره مسجدالحرام و
کعبه و شهر
مکه پرداخته و نویسنده کتاب عهده‌دار گزارش همه رخدادهایی بوده که در فاصله
رمضان ۸۸۵ق. تا
ربیع الثانی ۹۲۲ق. در مکه روی داده است. نویسنده هدف خود از نگارش این کتاب را به ضرورت ثبت عظمت‌ها و ارزش‌های مکه و روشن کردن ناشناخته‌های آن بازگردانده است.
بلوغ القری چینش موضوعی ندارد و به صورت گزارش خبری بر پایه عنصر زمان نوشته شده است. از این رو، در وصف محتوای آن، باید به دسته بندی موضوعی‌اش پرداخت.
همه گزارش‌های کتاب را می‌توان در چهار مبحث کلی تنظیم و تحلیل کرد:
معمولا در گزارش‌ها مرسوم نیست که از تولدها و جشن‌های تولد یاد شود. اما نویسنده بلوغ القری دست کم درباره افراد نزدیک و خویشاوندان و فرزندان دانشوران و اشراف و خاندان‌های معروف گزارش‌های دست اول از تاریخ تولدها ارائه داده است.
در موضوع وفیات، افزون بر تاریخ وفات زنان و مردان مکه اعم از شخصیت‌ها و دانشوران مکه و کارگزاران حکومتی، از مراسم
کفن و
دفن، محل دفن، خواندن
نماز میت و حوادثی که در این گونه مراسم اتفاق می‌افتاده، گزارش شده است.
در بیان وفیات حتی تاریخ وفات کودکان و نوزادان را هم نادیده نگرفته است.
اهتمام مؤلف تنها به یادکرد وفات نام آوران شهر مکه اختصاص ندارد و گاه از افراد گمنام هم گزارش‌هایی داده است. البته اخبار وفیات اشراف و اعیان را با آگاهی‌های بیشتر آورده است.
گاه پس از این مباحث، آگاهی‌هایی از سرنوشت فرزندان و منسوبان متوفی نیز داده است.
مهم‌ترین و بیشترین گزارش‌های این موضوع درباره فرمان‌های حکومتی و جلساتی است که پس از رسیدن فرمان سلطان برای قرائت آن تشکیل می‌شود. از افراد حاضر در این جلسات و مباحث و رخدادهای پیرامون آن، مانند کوشش‌های
حکومت اشراف و روش سیاسی و عملکرد محمد بن برکات و برکات بن محمد که در روزگار مولف بر مکه حکومت می‌کرده‌اند، خبرهای بسیار گزارش شده است.
اقدامات نظامی شریف و بیرون رفتن او از شهر و اخبار مربوط به روابط اشراف و خویشاوندان حاکم، از گزارش‌های ثابت بلوغ القری است. از این گزارش‌ها به راحتی می‌توان سیمای سیاسی مکه در سده نهم ق. و تاریخ تحلیلی آن را دریافت. روابط و مناسبات شریف مکه با دانشوران و قضات و فقیهان مکه و نیز عزل و نصب افراد، در زمره اخبار سیاسی این کتاب قرار می‌گیرد. گزارش از عملکرد و کوشش‌های قضات که نقشی مهم در اداره شهر داشته‌اند، مورد توجه ابن فهد است.
گزارش خلعت‌ها و هدایا به اشراف و مقام‌های حکومتی از سوی دولت حکمرانان چرکسی
مصر، در این شمار است.
بلوغ القری حاوی آگاهی‌های ویژه از موسم‌های حج، آمد و رفت کاروان‌ها و محمل‌ها، روابط و برخوردها و منازعات این کاروان‌ها
، ناامنی راه‌ها و
قتل و غارت‌ها
، اخبار حج گزاری
، مشکلات حاجیان
، و موضع متعصبانه بر ضد ایرانیان و
شیعیان در مکه
است. همچنین از حج گزاری مسؤولان حکومتی چراکسه
و حج همسران حکمرانان
گزارش‌هایی داده است. در گزارش از اختلافات و محاکمات میان افراد، معمولا ابن فهد تاریخ نگار، به جای این که بر پایه
سنت و
اخلاق داوری کند، به صرف
تشیع یا ایرانی بودن فرد، جانب طرف برابر را گرفته است.
در اختلافات و آیین دادرسی، یکی از سنت‌های زمان ابن فهد،
قسم خوردن به
حجرالاسود بوده است.
بلوغ القری آگاهی‌های دست اولی از سیره و شیوه قضایی قضات چهارگانه بر پایه مذاهب
اهل سنت در مکه و نیز جانبداری این قضات از مخالفان ایرانی‌ها و شیعیان ارائه داده است.
آگاهی‌های دیگر که در این مقوله می‌گنجد، شامل اشاراتی است که ابن فهد به رویدادهای بیرون از مکه
، مراسم
ازدواج و عروسی و جشن‌ها
، آداب ختم و فاتحه خوانی
، مجالس تدریس
، تنجیس و تنظیف
مسجدالحرام ، سیل‌های مخرب مسجدالحرام
، بازی‌ها و هنرنمایی پهلوان‌ها در شهر
، و
خسوف و
کسوف در مکه
نموده است. گزارش‌هایی که در این کتاب پیرامون
زیارت قبور و
توسل و مباحث همانند آمده، نشان می‌دهد که ذهنیت عمومی مردم آن روزگار موافق این گونه باورها بوده است.
نویسنده گزارش‌هایی نیز از
مدینه منوره و
مسجدالنبی و ضریح
نبوی و رویدادهای ویژه سیاسی و اجتماعی آن جا آورده است.
کوشش‌های ویژه شریف مکه و حکمرانان مملوکی برای بهتر برگزار شدن
حج، منع مالیات‌ها
، فرستادن صدقات و خیرات، کوشش سیاستمداران در تامین نیازهای معیشتی مردم مکه، و اصلاحات و
تعمیرات و ترمیم‌های مسجدالحرام و کعبه و مکان‌های مقدس مکه از دغدغه‌های اصلی ابن فهد در بلوغ القری است. گزارش‌های ابن فهد از مدرسه بنگاله در مکه
،
تعمیر مسجد مولد النبی ،
احرام کعبه
،
تعمیر قبة الشراب ، صدقات و
اوقاف حرمین
، و اساطین مسجدالحرام
از این دسته موضوعات و رخدادهای اجتماعی است.
اشاره به وضع اقتصادی شهر و آوردن اخبار گرانی‌ها، قحطی‌ها و خشکسالی‌های مکه
و حتی توجه به اخبار
خشکسالی و گرانی
مصر که از طریق مکاتبه با
شمس الدین سخاوی از آن‌ها آگاه می‌شده است
، همراه با آگاهی‌هایی از انواع حرفه‌ها و صناعات و
تجارت در مکه و تولیدات
کشاورزی و محصولات و ثروت‌های مکه، در این کتاب آمده است. گزارش سرقت‌ها و قطع دست دزدها
، مصارف و نحوه تقسیم صدقات ارسالی به
مکه که یک سوم آن به شریف مکه داده می‌شده است
، تحولات بازار سکه
، بازرگانی و فروش محصولات
، و کشتی‌های تجاری
هند در مکه
مورد توجه نویسنده قرار گرفته و در گزارش‌های گوناگون به این رخدادها پرداخته شده است.
کتاب بلوغ القری بر پایه نسخ خطی گوناگون
و با کوشش سه تن از محققان
عرب با نام‌های صلاح الدین بن خلیل ابراهیم، عبدالرحمن بن حسین ابوالخیور و علیان بن عبدالعالی تصحیح شده و در چهار جلد با قطع وزیری در ۲۴۶۶ صفحه در دار القاهره به سال ۱۴۲۵ق. با تعلیقات و حواشی مفصل منتشر شده است. جلد چهارم به نمایه اعلام، کتاب‌ها، رخدادها و مکان‌های اختصاص دارد. مقدمه مصححان کتاب با حدود ۶۰ صفحه درباره زندگی
عز بن فهد، آثار، محیط سیاسی وی و اهمیت کتاب است. ارزش کار این محققان، افزون بر تصحیح و تهیه فهارس راهنما، افزودن تعلیقات علمی و مفیدی است که در پانوشت صفحات آورده‌اند. کمتر صفحه‌ای از کتاب، خالی از تعلیقه‌هایی در توضیح مفاهیم، نام‌ها و اعلام، توضیح رخدادهای تاریخی و سیاسی و تحقیق در اصطلاحات اداری عصر ممالیک و چراکسه است. محققان به درستی دریافته‌اند که کلمات و مفاهیم دیوانی و اداری مورد استفاده نویسنده بلوغ القری، در دوران ممالیک شکل گرفته‌اند. از این رو، از منابع دست اول و معتبر مانند صبح الاعشی قلقشندی، الضوء اللامع سخاوی، النجوم الزاهره ابن تغری بردی و بدائع الزهور ابن ایاس که بازتاب فرهنگ ویژه آن عصر و زمانه هستند، بهره برده و تعلیقاتی راهگشا بر بلوغ القری نگاشته‌اند.
الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، الفرقان، ۱۹۹۴م؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، ۱۳۷۲ش؛ الدر الکمین بذیل العقد الثمین:
عمر بن فهد المکی (م. ۸۸۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۱ق؛ غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزیز بن فهد المکی (م. ۹۲۰ق.) ، به کوشش شلتوت، السعودیه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۹ق؛ معجم الشیوخ:
عمر بن فهد المکی (م. ۸۸۵ق.) ، به کوشش الزاهی، ریاض، دار الیمامه؛ نظم العقیان فی اعیان الاعیان: السیوطی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش فیلیپ حتی، بیروت، المکتبة العلمیه؛ هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (م. ۱۳۳۹ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری».
