بقعه پیر بکران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پیرِبَکْران، بُقْعه، آرامگاه
محمد بن بکران، از عارفان و مشایخ
صوفیه (د ۷۰۳ق/۱۳۰۴م)، در شهری به همین نام، در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی
اصفهان می‌باشد.
آرامگاه از آثار دوره الجایتو، معروف به
سلطان محمد خدابنده (
حکومت ۷۰۳ـ ۷۱۶) و نزدیک قبرستان قدیم
یهودیانِ اصفهان (در نزدیکی بقایای یک مجموعه مقدس یهودیان شامل آرامگاه
استراخاتون) قرار دارد و بدین لحاظ این بنا نیز محل
زیارت و تکریم یهودیان است.
بنای اصلی بقعه طبق کتیبه‌های آن، بین سال‌های ۷۰۳ (سال وفات پیربکران) تا ۷۱۲ ساخته شده است،
اما در این محل پیش از آن نیز شبستانی گنبددار وجود داشته که احتمالاً مزار یکی از شخصیت‌های برجسته محلی بوده است.
همچنین کاشی جلاداری به تاریخ ۶۹۸ در آن یافت شده است.
راجر استیونس نیز در سفرنامه خود به توصیف بنای پیربکران پرداخته است.
آندره‌گدار نخستین کسی است که با ارائه عکس و نقشه، بررسی تخصصی این بنا را طی مقاله‌ای در آثار
ایران منتشر کرد.
پوپ نیز در کتاب خود، بررسی
هنر ایران، بنا را از لحاظ معماری و تزیینات آن، همراه تصاویر و نقشه بررسی کرد. او معتقد است بنای پیربکران در راستای سنت معماری
ساسانی ساخته شده است.
دونالد ویلبر نیز درباره معماری این بنا، تزیینات و دوره‌بندی آن به‌طور مفصل درکتاب خود بحث نموده است.
لطف‌الله هنرفر نخستین محقق ایرانی است که اقدام به معرفی این بنا کرده است. وی ضمن معرفی اجمالی بنا، بخش عمده کتیبه‌های آن را قرائت و منتشر کرد.
روزاریو پائونه مهندس معمار عضو هیئت ایزمئو چندی پس از تعمیرات کاملی که طی سال‌های ۱۳۵۳- ۱۳۵۸ش/۱۹۷۴- ۱۹۷۹م در این بنا انجام داد، نتیجه مطالعات خود را درباره ویژگیهای معماری و تزیینات آن و مقایسه با دیگر بناهای مهم هم دوره آن در اصفهان (۱۹۸۱م) منتشرکرد. ارنست گروبه نیز همان
سال در مقاله‌ای کوتاه تزیینات‌گچ‌بری پیربکران را به چاپ رسانید
و سرانجام در سال‌های اخیر در یک تک‌نگاری کامل مقبره پیربکران از جنبه‌های مختلف، به ویژه تزیینات‌گچ‌بری مورد تحلیل قرار گرفته است.
مقبره پیربکران شامل ورودی، دالان و هشتی، ایوان، اتاق آرامگاه و اتاق پیر در محوطه‌ای به شکلL طی چند دوره ساختمانی شکل گرفته است. هر چند این بنا در حال حاضر بقعه خوانده می‌شود، ولی به لحاظ گونه‌شناسی و نقشه با سایر آرامگاه‌های این دوره همانندی ندارد، زیرا کاربری اولیه بنا مکانی برای تدریس محمد بن بکران بوده است که پس از درگذشتش (در همان‌جا که به افتخار او برپا شده بوده) به خاک سپرده شد، و از آن تاریخ به
آرامگاه تبدیل‌گردید.
از سوی دیگر این ساختمان هیچ‌یک از ویژگیهای مدارس معیار این دوره، از جمله نقشه ۲ یا ۴ ایوانی را در بر ندارد. این تغییر کاربری با الحاق بخش‌های دیگری به نقشه اولیه نیز همراه بوده است. برای برپایی این بخش‌ها از لاشه سنگ، گچ،
آجر،
خشت،
آهک و چوب استفاده کرده‌اند. جرزها و دیوارهای اصلی بقعه با استفاده از مصالح سنگ لاشه و ملاط گچ فراوان (سنگ غوطه‌ور در گچ) ایجاد شده که از این لحاظ قابل مقایسه با شیوه مشابه آن در دوره ساسانی است و بر همین اساس پوپ آن را بازگشتی به سنت معماری دوره ساسانی به شمار آورده است.
از آجر نیز به عنوان مصالح ساختمانی ثانوی برای شکل‌دهی چفت‌ها، طاق‌ها و طاقنماها استفاده کرده‌اند؛ از گچ هم به عنوان ملاط در ساختار و اندود نمای بدنه‌ها و همچنین مهم‌ترین ماده تزیین‌پذیر در این بنا بهره جسته‌اند.
بنای پیربکران طی ۴ دوره مختلف شکل گرفته است.
اتاق پیر هسته نخستین بناست. این اتاق که زمان دقیق احداث آن نیز مشخص نیست، در بخش شمالی بنا واقع است و نقشه‌ای مربع شکل، به ابعاد ۴۵/۳×۴۰/۳ متر دارد. ورودی کوتاه اتاق با ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر در میانه ضلع جنوبی قرار گرفته است که آن را به اتاق آرامگاه مرتبط می‌سازد. در هر یک از گوشه‌ها یک سه‌کنج قرار دارد که از طریق آن‌ها اساس مربع به دایره تبدیل، و طاق را اجرا کرده‌اند.
در دوره دوم همانند سنت معماری ساسانی، ایوانی رفیع با مصالح سنگ لاشه و ملاط گچ فراوان برپا شده، و با پوشش طاق‌آهنگ به پهنای ۷۰/۶ متر و بلندای ۱۴متر نمایشگر تناسب‌های
دوره ایلخانی است.
ایوان دارای ۳ طبقه، با محوری شمالی جنوبی، و طاق جناغی است که در مرکز بدنه شمالی قرار دارد و در دو سو با ردیفی از طاقنماها و نغول‌ها در برگرفته شده، به اتاق پیر پیوند یافته است. ضخامت دیوارهای شرقی و غربی ایوان متفاوت است و در برخی قسمت‌ها به پهنای ۷۰/۳متر می‌رسد. پس‌نشست‌ها و طاق‌نماهایی در نما‌های داخلی و بیرونی آن ایجاد شده که در بخش بیرونی برای سبک کردن بار ساختمان و تأمین روشنایی، و در بخش داخلی برای فضاسازی و خارج کردن دیوارها از یک‌نواختی و ایجاد بستری مناسب برای اجرای تزیینات بوده است.
اندازه‌های ایوان ۱۰/ ۹×۷۰/۶ متر است و بر دیوارهای شرقی و غربی آن دو ایوانچه تعبیه شده است.
در حد فاصل ایوانچه‌های جنوبی و شمالی بدنه شرقی نزدیک دیوار ایوان قطعه سنگی از زمین بیرون زده که در شکل طبیعی آن چندین فرورفتگی وجود دارد و در فرهنگ عامه مردم، جای پای دلدل (اسب
حضرت علی (علیه‌السلام))، و بعضی آن را جای پای
دُلدُل (استر
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) و یا جای پای اسب
الیاس نبی پنداشته می‌شود، که احتمالاً از گورستان قدیمی یهودیان به این محل انتقال یافته است.
به نظر هرتسفلد در آثار ایران،
این تخته سنگ اصلاً برای تعبیه در
معبد بیت المقدس در نظر گرفته شده بود.
پلکان گوشه شمال‌شرقی بنا طبقات را به‌هم مرتبط می‌کند. طبقه‌دوم شامل غلام‌گردش‌هایی‌است که پیرامون ۳ جانب شرقی، شمالی و غربی ایوان می‌گردد. طبقه سوم نیز از غلام‌گردش‌هایی تشکیل شده‌است که در ۳ جانب‌ایوان همانند طبقه زیرین و منطبق‌با آن‌ها قرار دارد.
دوره سوم معماری این‌بنا که به‌طور قطع پس از
مرگ محمدبن بکران ساخته شده، برپایی دیواری است که تا نیمی از ایوان‌ارتفاع دارد و دهانه آن را مسدود می‌کند. این دیوار با جهت شرقی‌ـ‌غربی‌به درازای ۵/۵ متر است، و محراب بنا با عرض ۹۰/۳ متر و عمق ۷۵ سانتی‌متر با اندکی‌فاصله (۵۰ سانتی‌متر) نسبت به محور تقارن در میان این‌دیوار ایجاد شده است. در زمان مرمت‌بنا در دوره معاصر برای استحکام هر چه بیشتر این‌دیوار یک پشت‌بند ستبر نیز در بیرون آن ایجاد کرده‌اند. اتاق آرامگاه که با احداث دیوار شمالی به‌وجود آمده، محوطه کوچک و مستطیل‌شکلی است که سنگ‌مزار پیر را دربردارد.
دوره چهارم بنا عبارت از احداث یک پیشْ طاق و دالان در منتهی‌الیه جنوبی ضلع شرقی، با محوری عمود بر ایوان است. پیش‌طاق عبارت است از یک دهانه طاق جناغی در قابی مستطیل شکل با دو ردیف عمودی طاق‌نما و نغول در دو سوی آن.
تزیینات به‌کار رفته در سطوح داخلی و خارجی این بنا به ترتیب اهمیت شامل تزیینات گچی به صورت انواع گچبری، اندود، بندکشی کاذب و تزیین گچی مُهری، تزیینات کاشی به صورت کاشی‌های اختری و چلیپایی فیروزه‌ای و لاجوردی رنگ، تلفیق آجر و کاشی، تلفیق گچ و کاشی، کاشی لعاب پران،
مقرنس
کاری و
نقاشی است. این تزیینات برای شکل‌دهی انواع نقش‌مایه‌های گیاهی، هندسی، نوشتاری و تلفیقی به کار رفته‌اند.
بنا دارای تزییناتِ پُرکار با گچبری‌های فراوان و کاشی‌های ظریف است،
به طوری که هیچ فضای قابل توجهی بدون ریزه
کاری‌های گچبری رها نشده؛ به همین دلیل این بقعه حاوی یک نمونه از شاهکارهای هنر گچبری است که در دوره ایلخانی به اوج خود رسید.
بدنه‌ها و سقف این اتاق گچ‌اندود است و روی آن آثاری از نقاشی با رنگ‌های سرخ، آبی و زرد دیده می‌شود. در منطقه انتقالی و دیوار جنوبی کتیبه‌ای به دو قلم ثلث و کوفی در دو ردیف گچبری شده که بخش عمده آن از میان رفته است و بخش‌های باقی‌مانده با زمینه لاجوردی، حاوی قسمتی از
آیه ۴۸
سوره فتح به قلم ثلث، و قسمتی از
سوره دهر به
خط کوفی است.
درست روی درگاه ورودی در قابی مستطیل شکل علاوه بر تزیینات گیاهی ساده گچبری،
سوره اخلاص به قلم ثلث بر زمینه لاجوردی گچبری شده، و در میان این قاب عبارت فسیکفیکهم الله به خط کوفی تزیینی‌گچ‌بری شده است. این اتاق مورد تکریم یهودیان نیز هست و نوشته‌های یادگاری فراوانی به
خط عبری بر دیوارهای آن به چشم می‌خورد. نکته مهم درباره این اتاق اندکی انحراف آن نسبت به محور ایوان است که خود دلیلی بر قدمت آن بر سایر بخش‌های اصلی ساختمان است.
انتهای ایوان را با دیوار مشبکی محصور و این ایوان وسیع را به
مقبره تبدیل کرده‌اند.
طاق ایوان نوک تیز و دیوارهای کنار آن دارای نِغول‌هایی با پوشش و تزیین گچبری است.
این بنای تک ایوانی، از نظر سبک معماری شبیه به معماری دوره ساسانی و یادآور
طاق کسری است، ولی طاق ایوان به جای این‌که مانند طاق‌های دوره ساسانی هلالی باشد، نوک دار است.
از طرفی نیز اندازه بلند و استعمال نغول‌های فرو رفته در چند طبقه بر روی جرزهای دو طرف ساختمان، به ایوان آباقاخان در تخت سلیمان و ایوان
منار جنبان اصفهان شباهت دارد.
آثاری حاکی از وجود تزیینات گچبری بر روی طاقنماها و نغول‌های دوسوی ایوان مشهود است. درکل نمای بیرونی ایوان هماهنگ با سایر بدنه‌های بیرونی ساده و بی‌پیرایه است. بیشترین میزان تزیینات بنای پیربکران در بخش‌های مختلف ایوان به کار رفته است.
این تزیینات به ترتیب اهمیت و میزان کاربرد آن‌ها شامل انواع مختلف گچبری از جمله گچبری با طرح آجرکاری، نقوش گیاهی و هندسی و تزیینات نوشتاری با خطوط کوفی ساده، کوفی بنایی، کوفی تزیینی و ثلث، کاشی
کاری، تلفیق گچبری و کاشی، تلفیق آجرکاری و کاشی، و قطاربندی است.
ازاره ایوان را در بدنه‌های شرقی و غربی با کاشی‌های آبی لاجوردی و آبی‌فیروزه‌ای نوع اختری و چلیپایی پوشانده بوده‌اند که بخش عمده آن‌ها از میان رفته، و فقط داغ آن‌ها برجای مانده است، کاشی‌های ستاره‌ای و صلیبی که معمولاً برای پوشش ازاره اتاق استفاده می‌شد، در اینجا قسمت فوقانی دیوارهای داخلی و خارجی را تزیین نموده است،
این‌گونه تزیین که یکی از شیو‌ه‌های رایج در دوره ایلخانی است، با نمونه‌های به کار رفته در
خانقاه شیخ عبدالصمد در
نطنز قابل مقایسه است.
بر بالای این ازاره بر دو نوار باریک و پهن کتیبه‌هایی به قلم ثلث (نوار پهن) وکوفی گچبری شده است که سراسر بدنه‌های شرقی و غربی ایوان را می‌پوشاند. کتیبه اول آیات ۱۵ تا ۱۹
سوره مبارکه دهر را در بردارد که با رقم هنرمند عمل محمدشاه نقاش پایان می‌یابد. کتیبه دوم به خط کوفی بنایی حاوی
آیةالکرسی است که با عبارت ذکر مرسوم تمام می‌شود.
در بدنه شرقی، بر بالای ازاره دو نوار حاوی آیاتی از
قرآن با گچبری بـه شیـوه طرح آجرکاری (بندکشی کاذب) کـه از تزیینات رایج دوره ایلخانی است، به کار رفته است. در بخش شمالی نام
ابوبکر و در بخش جنوبی و
عمر در زمینه‌ای شطرنجی گچبری شده است. قرینه همین تزیین در جبهه مقابل نیز اجرا شده است و نام و
عثمان در بخش شمالی و علی را در بخش‌جنوبی نشان می‌دهد.
ضلع شرقی و غربی
صحن به قرینه دارای دو جرز و یک طاقنمای کوچک است.
در ایوانچه شمالی بدنه شرقی ایوان بربالای دو نوار کتیبه‌هایی که یاد شد، تزیینات زیبای گچبری با نقوش گیاهی وجود دارد که در بخش فوقانی آن «بسم‌الله الرحمٰن الرحیم سبحان الحی الباقی»، به خط کوفی گچبری شده است. در قسمت میانی بدنه جنوبی این ایوانچه کتیبه تاریخی مهم بنا که حاوی تاریخ ۷۱۲ق است به قلم ثلث بر زمینه نقوش گیاهی گچبری شده است: «هذه الصفة المبارکة لشیخ المشایخ المسلمین قدوة ارباب المحققین محمد بن بکران قدس‌الله روحه العزیز سنة اثنی عشر و سبعمائه».
بر پهلوی شمالی ایوانچه ضلع شرقی بر زمینه یک قاب مربع شکل به اندازه تقریبی ۲×۲ متر کتیبه‌ای گچبری به خط کوفی بنایی شامل
صلوات کبیره است.
این کتیبه با توجه به قسمت‌های باقی‌مانده با تراشیدن بخشی از گچبری قبلی این بدنه که به شیوه طرح آجرکاری تکرار نام و عمر را نشان می‌دهد، اجرا شده، و عملاً مبین تعلق آن به یک دوره ثانوی در تزیین این بخش است و از سوی دیگر برتری
تشیع را بر تفکر جاری قبلی (با توجه به مفاد کتیبه‌ها) که
تسنن بوده است، نشان می‌دهد.
در بدنه غربی در ایوانچه قرینه جبهه مقابل تزیینات زیبایی از گچبری و کاشی
کاری به چشم می‌خورد. در بدنه مقابل این ایوانچه در هر یک از گوشه‌ها یک ستونچه تزیینی گچی قرار دارد که اجرای نام
محمد به خط کوفی بنایی به شیوه‌ای است که تکرار آن در قسمت برجسته و زمینه هر دو به صورت معکوس نام محمد قابل خواندن است که طراحی این گونه‌کتیبه کوفی بنایی به ویژه در زمینه‌ای مدور سخت مهارت می‌طلبد و نمونه‌های آن در
ایران انگشت شمار است.
بر بدنه جنوبی این ایوانچه
محراب کوچکی ساخته شده که پیرامون آن با کاشی‌های خشتی، و کتیبه‌ای به قلم ثلث شامل آیه‌های ۱ و ۲ سوره مبارکه دهر
به شیوه لعاب پران کنده شده است که از تزیینات جالب توجه دوره ایلخانی است و تنها نمونه موجود در این بناست. بر بخش فوقانی ایوانچه کتیبه‌ای به قلم ثلث شامل سوره اخلاص بر زمینه نقوش گیاهی گچبری شده است.
کتیبه دیگری نیز به خط کوفی در بدنه شمالی آن وجود دارد که «الملک‌لله» را به صورت گچبری برجسته نشان می‌دهد. در پهلوی شمالی این ایوانچه به قرینه جبهه مقابل کتیبه‌ای شامل
بسمله و بخش آغازین آیه ۲۳
سوره حشر و شماری از
اسماء حسنی به خط کوفی بنایی در مربعی به اندازه تقریبی ۲×۲متر پس از تراشیدن تزیینات گچبری مرحله اول و عثمان، به‌صورت گچبری ایجاد شده است.
نیم‌گنبد قوس جناغی دارای
مقرنس
کاری است و طاق‌نماهای دو سوی آن به ترتیب: طاقنمای زیرین در هر طرف با تزیینات کاشی از نوع اختری و چلیپایی در بخش زیرین، گچبری و تلفیق گچ و کاشی در قسمت فوقانی آراسته شده‌اند. طاق‌نماهای فوقانی در هر دو سو دارای تزیینات خاص آجرکاری است، به گونه‌ای که در طاقنمای شرقی نام علی به خط کوفی بنایی دیده می‌شود و در طاقنمای غربی حی نیز به همان شیوه اجرا شده است.
بخش فوقانی دو قاب کناری ایوان با دو نغول پایان می‌یابد که کتیبه کاشی
کاری به خط کوفی بنایی عبارت «الله، الله، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، محمد» میان هر یک از آن‌ها دیده می‌شود. پیرامون قاب کتیبه شرقی به شیوه کوفی بنایی تکرار علی در طرحی مثلثی گچبری شده است وگرداگرد کتیبه غربی تکرار محمد به همان شیوه دیده می‌شود.
بر دیوار الحاقی شمال ایوان، متعلق به دوره سوم معماری بنا تزییناتی شامل کاشی
کاری، گچبری و کتیبه وجود دارد که درون قابی مستطیل شکل اجرا شده‌اند. در ۳جانب قسمت فوقانی این قاب، کتیبه‌ای قرآنی شامل آیات ۱ تا ۷
سوره یس به خط کوفی قرار دارد و پایین آن دورادورِ قوس کلیل آیات ۱ تا ۵
سوره فاتحهبه خط کوفی بر زمینه نقوش گیاهی‌گچ‌بری شده است.
در بخش شرقی ایوان در زیر ردیف دوم قطاربندی بر نقوش ترنجی شکل تکرار عبارات «سبحان الله والحمدللٰه و لاالٰه الّا اللّٰه و اللّٰه اکبر»، و در بخش غربی تکرار عبارات «وَ لاحَوْلَ وَ لاقُوَّةَ اِلّا باللٰه العَلی العَظیم» به خط کوفی بنایی بر زمینه سرخ گچبری شده است.
در طبقه دوم، در قسمت فوقانی آرامگاه، ایوان دیگری که قسمتی از طبقه دوم این ساختمان را تشکیل می‌دهد، رابط بین غلام‌گردش‌های دو طرف است.
هر یک از غلام‌گردش‌ها آراسته به کاشی
کاری و گچبری است. طرح خاص گچ‌بری‌ها در نگاه نخست نوعی خط کوفی بنایی را القا می‌کند، اما با اندکی تأمل و سنجش با شکل مهرهای آل تمغا شباهت خاصی با آن‌ها دیده می‌شود که شاید از آن‌ها تأثیر گرفته باشند.
بر بدنه داخلی دست‌انداز این طبقه بقایای تزیینات گچبری چشم‌گیری جلب توجه می‌کند و در قسمت میانی آراسته به نقش محراب‌گونه‌ای است که بقایای کتیبه‌ای به قلم ثلث بر زمینه نقوش گیاهی بر قاب پیرامون آن به چشم می‌خورد؛ هر چند بخش عمده کتیبه از میان رفته است، اما آیاتی از سوره اخلاص به خط کوفی در اطراف محراب دیده می‌شود.
در دو سوی قاب یادشده تنها کتیبه ادبی بنا شامل دو بیت
شعر در
مدح پیربکران قرار دارد که بر زمینه‌ای با نقوش گیاهی بر نواری در بخش بالای دست‌انداز جای دارد:
آن‌را که چنین همت عالی باشد/ از زرق و ریا ومکر خالی باشد؛
شک نیست که همچو پیربکران به جهان/ بر راهروان راه والی باشد.
در بخش جنوبی ضلع غربی همین طبقه طاقنمای تزیینی کوچکی قرار دارد که با نقوش گیاهی و «سُبْحانَ رَبّی الاَعْلی» به خط کوفی بنایی گچبری شده است.
آرامگاه با ورودی کوتاهی در ضلع شمالی که به حالت خمیده باید از آن گذشت، به اتاق تاریکی با طاق مخروطی شکل راه دارد.
اتاق آرامگاه که با احداث دیوار شمالی شکل گرفته است، محوطه کوچک و مستطیل‌شکلی است که سنگ مزار پیر را دربردارد. این اتاق با کاشی، گچبری، تلفیق کاشی و گچبری و کتیبه آراسته شده است. دیوارها و طاق گچ‌اندود شده، و با اجرای تزیینات گچبری و طرح آجرکاری، بر زمینه شطرنجی نام‌های الله، محمد، علی تکرار شده است. در دیوار شرقی، طاق‌نمایی با قوس کلیل قرار دارد که در بخش میانی آن کتیبه‌ای به خط کوفی بنایی بر زمینه سرخ در قابی مربع شکل «سبحان‌اللّٰهِ و الحمدللّٰهِ و لاالٰه الا اللّٰه و اللّٰه اکبر و لاحول و لا قوة الا بالله العلی العظیم آمده است»
و طاقنمای قرینه آن در جبهه مقابل دارای تزیینی به رنگ سرخ است در قابی مربع‌شکل شامل آیات ۱۹تا۳۲ سوره دهر
به خط کوفی بنایی.
در منتهی الیه بخش بالای دیوار شمالی کتیبه‌ای در دو ردیف به دو قلم ثلث و کوفی بر زمینه‌ای لاجوردی‌رنگ نقش بسته است. کتیبه ثلث حاوی نام صاحب آرامگاه و تاریخ درگذشت (۷۰۳ق) اوست و کتیبه کوفی شامل آیات ۱ تا بخشی از آیه ۵ سوره فاتحه است که با «اِهْدِنا»
پایان می‌پذیرد.
صحن محوطه سرپوشیده‌ای است که از چهار جانب محصور و فقط بالای ضلع جنوبی آن‌که محراب نفیسی در آن واقع شده، باز است.
محراب بقعه که بر دیوار الحاقی دهانه ایوان (اتاق
آرامگاه) برپاست، شاخص‌ترین تزیین معماری موجود در این بناست که بر جانب شمالی دیواری که دهانه ایوان را مسدود کرده، برپاست و در نوع خود یکی از شاهکارهای هنرگچ‌بری
دوره ایلخانی به شمار می‌آید، و با آثاری از این دوره چون محراب امام‌زاده ربیعه خاتون در موزه ملی ایران، محراب
مسجد جامع اشترجان و محراب مسجد جامع هفت شویه قابل مقایسه است. این محراب آراسته به نقوش گیاهی، پیچ تزیینی و تزیینات نوشتاری است که با اجرایی استادانه ارائه شده‌اند. کتیبه‌های آن به قلم‌های کوفی ساده، کوفی بنایی و ثلث، بر زمینه لاجوردی و سرخ بوده که در برخی قسمت‌ها باقی است. کتیبه کوفی که قاب مستطیل شکل محراب را دور می‌زند، حاوی آیةالکرسی
است و در زیر آن بر یک نوار پهن به قلم ثلث آیات ۱ تا ۳ سوره دهر جای دارد. در زیر قوس میانی محراب در لابه‌لای نقوش گیاهی عبارت‌های «الله‌اکبر، الحکم‌لله، الملک‌لله، الحمدلله»، و در بالای قوس محراب بر نواری باریک تکرار عبارات «الله اکبر، الحکم‌للٰه، العظمة للٰه، الملک للٰه، الحمدللٰه»، به خط کوفی بنایی تکرار شده است.
مقبره محمد بن بکران در ضلع شمالی صحن قرار دارد
و سنگ مزار پیر از مرمر است و در بخش فوقانی آن بر نواری باریک آیةالکرسی به قلم ثلث نوشته شده، و بر بدنه غربی صلوات کبیره، و در پایین آن کتیبه‌ای حاوی تاریخ درگـذشت پیـر، (تاریخ ۷۰۳) و بر آن نام استاد حجار آن، سـراج (استادکار حجـار) ثبت شده است.
بر جانب شرقی سنگ مزار عبارتی دعایی که در انتها حاوی نام خوش‌نویس و محل کتابت (علی محمود بن محمد التبریزی بفیروزان) است، دیده می‌شود.
بر این اساس علی تبریزی در فیروزان (احتمالاً همان سهرو فیروزان امروز، روستایی در چند کیلومتری پیربکران) به انجام رسانده است. گور دیگری نیز در کنار مزار محمد بن بکران وجود دارد که هویت آن نامعلوم است.
نوشته‌های یادگاری فراوانی در بخش‌های مختلف بنا از زمانی نه چندان دور از احداث بنا تا زمان حاضر نوشته شده که کهن‌ترین و احتمالاً نخستین آن‌ها را فردی به نام علی ساوی در ۷۵۵ق/۱۳۵۴م، یعنی ۴۳ سال پس از احداث بنا نوشته است. متن کامل این کتیبه یادگاری بدین شرح است: الله مستعان، قد حضر العبد علی الساوی بتاریخ شهر جمادی الآخرة فی سنة خمس و خمسین و سبعمائه غفرالله له و لجمیع المسلمین.
ورودی بخش داخل پیش‌طاق با یک قطاربندی
مقرنس پوشش شده که بخش عمده آن ریخته است. تزییناتی شامل گچبری با طرح آجرکاری و کاشی
کاری در قسمت‌هایی از آن همچنان به چشم می‌خورد.
ازاره دالان براساس داغ کاشی‌های موجود بر سطح آن هماهنگ با سایر تزیینات کاشی بنا از نوع اختری و چلیپایی است که کاملاً از میان رفته است. بدنه دالان که به پیش‌طاق اولیه می‌پیوندد، تزییناتی شامل یک طاق‌نما و پیچ تزیینی دور آن است که بدنه داخلی آن تا پا‌کار قوس با کاشی‌های اختری و چلیپایی پوشانده شده، و از آن‌جا تا تیزه طاق کتیبه‌ای به
خط کوفی حاوی سوره اخلاص گچبری شده است و یک نوار کتیبه حاوی
آیةالکرسی نیز به صورت قاب، طاقنمای یاد شده را در‌بر‌گرفته است.
بنای پیر بکران به شماره ۱۰۱ به ثبت تاریخی رسیده است.
خطوط بنایی آجری و گچبری شده و نیز کتیبه های این بقعه قابل توجه است.
این خطوط و کتیبه‌ها اغلب با خط کوفی و ثلث گچبری شده‌اند و مضمون آن‌ها بیشتر، آیات و
صلوات بر
ائمه (علیهم‌السلام) و
توصیف محمد بن بکران است.
نام گچ‌بر هنرمند این بقعه، محمدشاه نقاش، بر روی یکی از کتیبه های آن آمده است.
(۱) استیونس، راجر، سفرنامه در سرزمین صوفی بزرگ، اصفهان از دید سیاحان خارجی، ترجمه فیروز اشراقی، اصفهان، ۱۳۷۱ش.
(۲) طحانی، لیلا، تزیینات گچبری مقبره پیر بکران و جایگاه آن در هنر گچبری دوره ایلخانی ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تهران، شهریور۱۳۸۰ش (منتشر نشده).
(۳) مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانـی ایران، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۴) هرتسفلد، ارنست، تاریخ باستانـی ایران بر بنیاد باستـان‌شناسی، ترجمه علـی‌اصغر حکمت، تهـران، ۱۳۵۴ش.
(۵) هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۵۰ش.
(۶) تحقیقات میدانی مؤلف.
(۷) Godard، A، Le Tombeau de Pīr Bakrān، Athār-é Īrān، Haarlem، ۱۹۳۷، volII.
(۸) Grube E J، Ilkhanid Stucco Decoration: Notes on the Stucco Decoration of Pir-Bakran، Isfahan، Quaderni del Seminario di Iranistica، Uralo-Altaistica e caucasologia…، ed G Scarcia، Venice، ۱۹۸۱.
(۹) Pope، A U، Islamic Architecture H The Fourteenth Century، A Survey of Persian Art، Tehran etc، ۱۹۶۸، vol III.
(۱۰) Wilber D N، The Architecture of Islamic Iran، Princeton، ۱۹۵۵.
(۱۱) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ش.
(۱۲) محمد علی کریم زاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ش.
(۱۳) آندره گدار و دیگران، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سرو قد مقدم، مشهد ۱۳۶۵ـ ۱۳۶۸ش.
(۱۴) دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبدالله فریار، تهران ۱۳۶۵ش.
(۱۵) کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدالله فریار، تهران ۱۳۶۶ش.
(۱۶) کارل جی دوری، هنر اسلامی، ترجمه رضا بصیری، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۷) آرتور اپهام پوپ، معماری ایران: پیروزی شکل و رنگ، ترجمه کرامت الله افسر، تهران ۱۳۶۵ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بقعه پیربکران»، شماره۵۵۹۹. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پیر بکران»، شماره۲۹۲۲. .
