بقعه بی‌بی شهر بانو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بی‌بی شهربانو،
بقعه و زیارتگاهی در
شمال شرقی
شهرری در دامنه جنوبی
کوه ری (کوه بی‌بی شهربانو) در شمال امین آباد است.
مردم بنا بر معروف این محل را
آرامگاه شهربانو
دختر یزدگرد سوم ساسانی و
همسر امام حسین علیه‌السّلام و
مادر امام زین العابدین علیه‌السلام می‌دانند، ولی درباره
زمان دقیق بنای هسته مرکزی این مجموعه، انتساب آن به شهربانو با توجه به
احادیث و
روایات و منابع تاریخی و نکات معماری نظرهای متفاوتی وجود دارد.
به دلیل قرارگرفتن
زیارتگاه بر فراز کوه، مجاورت آن با
چشمه، ویژگی‌های معماری سنگی، اختصاص
زیارت آن به زنان در برخی دوره‌ها، کاربرد واژه بانو و شهربانو برای
الهه آناهید و تشابه
افسانه بی‌بی شهربانو با
داستان زیارتگاه زردشتی «بانوی پارس» در
یزد، بسیاری براین عقیده‌اند که این بنا در اصل از نیایشگاه‌های آناهید، الهه آب‌ها و باروری و از پرستشگاه‌های
زردشتیان پیش از
اسلام بوده است.
این مجموعه محوطه‌ای است مستطیل شکل (شمالی ـ جنوبی)، به طول ۳۳متر و عرض ۲۲متر که با دیواری سنگی متعلق به
قرن چهارم (
آل بویه و
سلجوقی ) محصور گردیده و از شمال به
کوهستان محدود می‌شود.
در بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از
سنگ و
آجر وجود دارد.
محوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواق‌ها، اتاق‌ها، راهرو و غیره در دوره‌های مختلف به دو قسمت (
صحن) تقسیم شده است.
بنای اصلی
بقعه از سنگ و
گچ ساخته شده و طاق‌های آن آجری است.
از سبک و وضع بنا برمی آید که هسته اصلی آن در دوره
ساسانی ساخته شده باشد و در قرن چهارم (عهد آل بویه) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمت‌هایی به آن افزوده‌اند.
این بقعه مشتمل بر
حرم کوچک چهارگوشی است با ابعادی در حدود ۲۵ر۳متر.
مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری است متعلق به عهد
صفویه، اما
گنبد کاشیکاری و برخی گچبری‌ها و تزیینات آن از آثار دوره
قاجار است.
جلو سر در، دهلیزی قرار دارد که در گذشته به صورت ایوانی بوده و قسمتی از حیاط اندرون بقعه محسوب می‌شده است.
در جنوب همین
دهلیز بنای مربع سنگی استواری با ابعاد ۸ر۵ متر و پوشش ضربی متعلق به قرن چهارم وجود دارد.
در جنوب حرم نیز اتاق طویل مسدودی در جهت شرقی ـ غربی قرار دارد که احتمال داده‌اند متعلق به دوره
ساسانی باشد.
این اتاق از مشرق به بنای مربع سنگی مذکور منتهی می‌گردد و معلوم می‌شود که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است.
در شمال حرم،
مسجد یا رواقی از دوره قاجاریه وجود دارد.
صحن بزرگتر بقعه که حیاط بیرونی آن محسوب می‌شود در شمال همین مسجد قرار دارد.
در شمال صحن اتاقی برای اقامت میهمانان متولی یا زوّار دیگر احداث شده است.
قدیم‌ترین
کتیبه موجود در بقعه نوشته‌های روی صندوق
مرقد است که
تاریخ ۸۸۸ را نشان می‌دهد.
در ِ منبت کاری شده زیبایی نیز از دوره
شاه طهماسب به تاریخ ۹۶۲ در جانب شرقی حرم وجود دارد.
(۱) مری بویس، «بی‌بی شهربانو و بانو پارس»، ترجمه حسن جوادی، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۲، ش ۳ و ۴ (آبان ۱۳۴۶).
(۲) حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۳) حسین کریمان، ری باستان، تهران ۱۳۴۵ ش.
(۴) نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۵) محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بی بی شهربانو»، شماره۲۳۶۱.
