بعقوبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَعْقوبه، یا بعقوبا، باعقوبا، شهری کهن و مرکز استان دیاله
عراق، واقع در ۵۰ کیلومتری شمال شرقی
بغداد می‌باشد.
این شهر در ۴۴ و ۳۸ عرض شمالی و ۳۳ و ۴۵ طول شرقی واقع شده است و رود دیاله یکی از مهم‌ترین ریزابه‌های شرق
دجله از کنار آن می‌گذرد. شهر بعقوبه در مسیر راه‌آهن
بغداد اربیل و بر سر راه شوسه بغداد
کرمانشاه ایران واقع است.
قدمت بعقوبه به عهد باستان باز می‌گردد و در روستاهای آنجا آثاری از اعصار کهن، از سومر و اَکَّد تا زمان
ساسانیان، و آثاری از دوره اسلامی وجود دارد.
نام بعقوبه احتمالاً از واژه آرامی باعاقوبا/بیت عاقوبا به معنای جای بازرسی گرفته شده است، و با توجه به اینکه شهر مذکور بر سر راه‌های بازرگانی واقع بوده است، این معنا درست به نظر می‌رسد.
برخی نیز نام آن را مأخوذ از کلمه آرامی بایعقوبا خانه یعقوب دانسته‌اند.
سمعانی بعقوبا را قریه‌ای بزرگ در ۱۰ فرسنگی بغداد دانسته است که در تداول عامه بایعقوبا خوانده می‌شد.
قدیم‌ترین وصف از بعقوبه را که با وضع کنونی آن تقریباً مطابقت دارد،
یاقوت به دست داده است: بعقوبا/باعقوبا قریه بزرگ شهر مانندی از نواحی مسیر
خراسان طریق خراسان بود. رودها و باغ‌های بسیار و میوه فراوان و نخلستان انبوه داشت و رطب و لیموی آنجا در نیکویی ضرب‌المثل بود. نهر دیاله از کنار آن می‌گذشت و شاخابه‌ای از آن به نام نهر جلولا امروزه: خریسان در وسط شهر جریان داشت. در دو سوی رود دو بازار بود و پلی آنها را به هم می‌پیوست. کشتی‌ها در این رود به سمت باجسرا امروزه: ابوجسره و دیگر روستاها حرکت می‌کردند.
امروزه این رود قابل کشتیرانی نیست.
واقع بودن بعقوبه در مسیر راه‌های کاروان رو، و در میان انبوه نخلستان‌ها و باغ‌ها و زمین‌های حاصل‌خیز
و موقعیت آن به عنوان دروازه شرقی بغداد
از دیرباز این شهر را به جایگاهی قابل توجه تبدیل کرده است. از زمان
سلجوقیان به بعد نام بعقوبه در رویدادهای تاریخی بیشتر دیده می‌شود؛ از جمله، در ۴۴۰ق/۱۰۴۸م سعدی بن ابی‌الشوک در آن نواحی پیشروی کرد و به نام ابراهیم اینال، برادر سلطان
طغرل بیک خطبه خواند.
در ۴۵۴ق/۱۰۶۲م نیز که
طغرل بیک دختر خلیفة القائم را به
نکاح درآورد، بعقوبه و املاک دیگری از
عراق را به نام او کرد.
پس از آن جنگ‌هایی میان سرداران سلجوقی و لشکریان بغداد در نواحی بعقوبه روی داد که در جریان آن، شهر غارت شد.
در ۶۲۲ق/۱۲۲۵م سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در جریان لشکرکشی به عراق از بعقوبه به دقوقا رفت.
بعقوبه تا زمان
خلافت ناصر عباسی ۵۷۵ -۶۲۲ق خراج سالانه‌ای برابر با ۱۰ هزار دینار داشت. وی این مبلغ را به ۸۰ هزار دینار افزایش داد، اما جانشین او ظاهر حک ۶۲۲ -۶۲۳ق درصدد برآمد تا نابسامانی‌ها را سامان دهد. وی
خراج پیشین را معمول داشت.
در
محرم ۶۵۶ق/ژانویه ۱۲۵۸م لشکریان
مغول از جانب بعقوبه، به بغداد حمله کردند و دارالخلافه
عباسیان را به تصرف درآوردند.
چندی پس از حمله مغول بعقوبه همچنان شهری آباد بود و بخشی از
مالیات آنجا را میوه و مرکبات و آب میوه‌ها و رطب تر و خشک تشکیل می‌داد.
در اواسط سده ۸ ق
حمدالله مستوفی د ۷۵۰ق/۱۳۴۹م از آنجا به عنوان شهر و قصبه ولایت معتبر طریق خراسان یاد کرده است.
پس از آن بعقوبه به استیلای جلایریان و امرای قراقویونلو درآمد و در کشمکش‌های نظامی آسیب‌ها دید.
در حمله مولی علی مشعشع در ۸۶۰ق/۱۴۵۶م شهر روز دستخوش قتل و غارت گشت.
بعدها بعقوبه به قلمرو
دولت عثمانی درآمد و هر چند سال حاکمی از طرف والی بغداد برای آنجا تعیین می‌شد.
سیاحان سده ۱۳ق/۱۹م در سفرنامه‌های خود به وصف این شهر پرداخته‌اند.
ناصرالدین شاه قاجار در سفر خود به
عتبات و بغداد به سال ۱۲۸۷ق/۱۸۷۰م در بعقوبه اردو زد و در سر راه خود از مقبره منسوب به
مقداد،
صحابی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دیدن کرد و دستور داد آن را تعمیر کنند.
بعقوبه در سده ۱۳ق/۱۹م، به تدریج رو به رشد و تحول نهاد.
در حدود سال ۱۹۱۹م، ۳۵ هزار تن از
مسیحیان نسطوری که عموماً به آشوری معروفند و اکثرشان از حکّاری و چند صد تن از بخش عمادیه در حاشیه ولایت
موصل و چندین هزار تن از اتباع ایرانی ساکن دشت
اورمیه، تحت حمایت نیروهای بریتانیا که هنوز در غرب ایران بودند، به اردوگاه بزرگ بعقوبه منتقل شدند.
این امر به منظور تقویت نیروهای بریتانیا و جلوگیری از گسترش ناآرامی‌ها صورت پذیرفت، اما چندی بعد در جریان انقلاب ۱۳۳۸ق/ ۱۹۲۰م عراق، بعقوبه از مراکز مبارزه و مقاومت مردمی در برابر نیروهای اشغالگر انگلیسی بود.
از بعقوبه عالمانی چند برخاسته‌اند که از آن جمله‌اند:
ابوالحسن محمد بن حسین بعقوبی مق ۴۳۰ق قاضی بعقوبا و سپس
محتسب بغداد و ابوهشام باعقوبی محدث
مقبره مؤمنیه منسوب به مؤمنه دختر خلیفه مستکفی، و مرقد
علامه ابوادریس در بعقوبه است.
ایجاد نهادهای دولتی وتأسیسات شهری و مراکزآموزشی - درمانی، امروزه به بعقوبه چهره شهری جدید داده است.
بر اساس آمار ۱۳۷۰ش/۱۹۹۱م جمعیت شهر ۱۶۵هزار نفر بوده است.
(۱) فریق مزهر آل فرعون، الحقائق الناصعة، بغداد، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
(۲) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۳) محمد ابن طقطقی، الفخری، بیروت، دارصادر.
(۴) ادمز، ر م، اطراف بغداد، ترجمه صالح احمد علی و دیگران، بغداد، ۱۹۸۴م.
(۵) سیسیل جان ادمندز، کردها، ترکها، عربها، ترجمه ابراهیم یونسی، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۶) محمدحسن اعتماد السلطنه، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۷) جمال بابان، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیة، بغداد، ۱۹۸۷م.
(۸) عبدالرزاق حسنی، العراق، قدیماً و حدیثاً، صیدا، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
(۹) حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
(۱۰) محمد هادی و عبدالله حسن دفتر، العراق الشمالی، بغداد، ۱۹۵۸م.
(۱۱) فضل‌الله رشیدالدین، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و دیگران، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۱۲) فضل‌الله رشیدالدین، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۳۶۴ق/ ۱۹۴۵م.
(۱۳) عبدالکریم سمعانی، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
(۱۴) عباس عزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۹م.
(۱۵) عبدالله غیاث، التاریخ الغیاثی، به کوشش طارق نافع حمدانی، بغداد، ۱۹۷۵م.
(۱۶) المواقع الاثریة فی العراق، بغداد، ۱۹۷۰م.
(۱۷) ناصرالدین شاه، سفرنامه عتبات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۸) یاقوت حموی، معجم البلدان.
(۱۹) The World Book Encyclopedia, Chicago, ۱۹۹۵.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بعقوبه»، شماره۴۹۳۴.
