بسیط الحقیقة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَسیطُ الْحَقیقه، اصطلاحی در فلسفۀ اسلامی كه به ویژه در
حکمت صدرالدین شیرازی (د ۱۰۵۱ق / ۱۶۴۱م) به صورت قاعده‌ای فلسفی برای دلالت بر بساطت ویژۀ
ذات خداوند به كار رفته است. بسیط حقیقی بر وجودی اطلاق می‌شود كه نه تنها از اجزاء عینی تركیب نشده است، بلكه در تحلیل عقلی نیز نمی‌توان برای آن اجزائی تصور كرد. این مفهوم بر تمایز میان تركیب خارجی و تركیب ذهنی استوار است. ویژگی بسیط الحقیقه این است كه گسترۀ وجودی آن همۀ هستی‌ها را در برمی‌گیرد و اشاره‌ای است به مفهوم عرفانی «
کثرت در وحدت» که جامع جمیع
حقایق است و از آن به «وجود مطلق» تعبیر می‌شود. مفهوم بسیط الحقیقه بدین معنی است كه چنین وجودی، از آن‌رو كه بسیط الحقیقه است، ذاتاً اقتضای آن دارد كه كل موجودات باشد و در عین حال منزه از
تعینات آنها و اینكه
علم و
اراده و دیگر
صفات کمالی خداوند، از یك‌سو عین ذات او هستند و از سوی دیگر آن ذات بسیط حقیقتی غیر از یكایك این صفات دارد. با آنكه عنوان بسیط الحقیقه به معنی راستین تنها بر ذات الهی صدق می‌كند،
نفس انسانی را نیز در مرتبه وجودی خود می‌توان نمونه‌ای از بسیط حقیقی شمرد.
بَسیطُ الْحَقیقه، اصطلاحی در فلسفۀ اسلامی كه به ویژه در
حکمت صدرالدین شیرازی (د ۱۰۵۱ق / ۱۶۴۱م) به صورت قاعده‌ای فلسفی برای دلالت بر بساطت ویژۀ
ذات خداوند به كار رفته است. بسیط حقیقی بر وجودی اطلاق می‌شود كه نه تنها از اجزاء عینی تركیب نشده است، بلكه در تحلیل عقلی نیز نمی‌توان برای آن اجزائی تصور كرد.
این مفهوم بر تمایز میان تركیب خارجی و تركیب ذهنی استوار است. آنچه به معنای عرفی
بسیط شمرده می‌شود، اگر در
ذهن هویتی تجزیه‌پذیر داشته باشد، یعنی تركیب ذهنی بپذیرد، با آنكه از تركیب خارجی به دور است، از بساطت حقیقی برخوردار نیست. با این تعریف، بسیط الحقیقه مصداق راستینی جز وجود مطلق، یعنی حقیقت وجود ندارد، زیرا هستیهای مقید و محدود ــ دست كم به اعتبار ذهنی ــ مركب از
جنس و
فصل، و به تعبیری
ماده و
صورت عقلیند كه ماهیت آنها را تشكیل می‌دهند. بنابراین، بسیط حقیقی تنها بر خداوند واجب‌الوجود صدق می‌كند كه حیثیتی جز هستی محض ندارد و هیچ گونه‌ای از تركیب در او متصور نیست.
(برای عدم تركیب واجب الوجود:
)
امام خمینی در تبیین مفاد قاعده می‌گوید هرچه درجات وجود و مراتب آن عالی‌تر و کامل‌تر باشد، کمال و بساطت بیشتری دارد و
حقایق بیشتری در خود داراست و اگر این وجود، وجود حق‌تعالی باشد، همه
حقایق را به
نحو بساطت خواهد داشت. درک مفاد و مضمون این قاعده بدون شناخت معنای بسیط الحقیقة امکان‌پذیر نمی‌باشد.
امام خمینی در تحلیل معنای بسیط در قاعده به بررسی اقسام مرکب می‌پردازد ازجمله:
۱- ترکیب از جنس و فصل اجزای حدی.
۲-ترکیب از ماده و صورت.
۳- ترکیب از وجود و عدم. ایشان بر این باور است که هیچ‌یک از اقسام در ذات واجب‌الوجود راه ندارد و از این طریق بساطت ذات ثابت می‌شود
امام خمینی در بیان مفاد قاعده بسیط الحقیقة بر این باور است که بسیط الحقیقة جامع تمام کمالات مراتب ناقص است و نمی‌شود
صرف الوجود و بسیط و آنچه فوق وجود ممکنات است از اصل کمالات موجوداتی که در مراتب و نظام سلسله وجودند خالی باشد؛ زیرا فقدان کمال وجود هر موجودی مستلزم نقص در وجود بسیط و صرف است و اگر بسیط الحقیقة ناقص باشد و به تمام وجود بسیط نباشد، خلف فرض لازم می‌آید، پس در نظام هستی چیزی جز وجود نیست؛ چون عدم بطلان محض است و ماهیت، فقدان کمال وجود است و فقدان شیء برحسب واقع و خارجی، تحققی ندارد؛ ازاین‌رو ماهیت نیز بطلان محض است.
بنابراین هر موجودی که بسیط و صرف نباشد و مرکب از فقدان و وجدان باشد، مصداق «کل ممکن زوج ترکیبی» است و دارای ماهیت و وجود است پس باید مبدا در مرتبه ذات که مرتبه اعلای از وجود است به
نحو وحدت و بساطت جامع همه موجودات باشد.
مسئله‌ای که امام خمینی در بیان این قاعده بر آن تاکید بسیار دارد، آن است که شیء با تعین خاص خود در ذات واجب‌الوجود نیست؛ زیرا کثرت در ذات بسیط الحقیقة لازم می‌آید و این خلاف بساطت ذات واجب‌الوجود است؛ بنابراین منظور از این قاعده آن است که
واجب‌الوجود تمام کمالات موجودات را بدون تعینات خاص آنها داراست، اما هیچ‌یک از آنها نیست و نمی‌توان به هیچ‌یک از موجودات «واجب‌الوجود» گفت زیرا موجودات دارای تعین و نقص می‌باشند؛ ولی واجب تعالی موجود مطلق و بلا تعین است.
امام خمینی مرجع این قاعده را با استناد به آیات الهی چیزی خارج از مفاد قرآن کریم نمی‌داند.
ویژگی بسیط الحقیقه این است كه گسترۀ وجودی آن همۀ هستی‌ها را در برمی‌گیرد. به بیان دیگر، وجود بسیط و صِرف، هستی تمام و تمام هستی است و از این‌رو، موجودات بهره‌ها و مظاهر و مرتبه‌های گوناگونی از آنند و حقیقتی مستقل از آن ندارند. این معنی در قاعده‌ای فلسفی به صورت «بسیط الحقیقه كل الاشیاء و لیس بشی‌ء منها = بسیط الحقیقه همه اشیاء است و خود هیچ یك از آنها نیست» بیان شده است.
بخش دوم این عبارت تأكیدی بر این نكته است كه محیط بودن وجود خداوند بر موجودات به جنبۀ وجودی و كمالی آنها باز می‌گردد، نه جنبه نقصانی و عدمی آنها كه تعیین كننده حدود وجودی اشیاء است. بسیط الحقیقه در عین آنكه از حیث وجود و
ظهور با همه موجودات یكی است، در ذات خود غیر آنهاست. وجودِ هر چیز را، آنگاه كه حد و تعین ویژه آن در نظر گرفته نشود، می‌توان بر بسیط الحقیقه حمل كرد و به نوعی با آن متحد دانست.
درباره نوع این حمل كه بیانگر نحوه احاطه ذات الهی بر موجودات است، بحثهای دقیقی به میان آمده است.
صدرالدین شیرازی قاعده بسیط الحقیقه را موضوعی دانسته كه فهم آن جز برای كسانی كه خداوند به ایشان
علم و
حکمت بخشیده، دشوار است.
وی مدعی است كه پیش از خود او كسی جز
ارسطو به درك آن نائل نشده است، اما گویا وجه سخن او باید چنین باشد كه در روزگار او كتاب مشهور و اثر گذار
اثولوجیا را كه مشتمل بر پاره‌هایی از انئادهای
افلوطین و حاوی
اندیشه‌های نوافلاطونی است ــ با آنكه محتوای این اثر با تعالیم ارسطو سازگاری چندانی ندارد ــ از ارسطو می‌پنداشته‌اند. محور مباحث اثولوجیا نظریه نوافلاطونی «فیض» یا «صدور» است كه می‌توان آن را از عناصر شكل دهنده در اندیشه فلسفی اسلامی به شمار آورد. برخی از بیانهایی كه در این اثر درباره اوصاف «احد» و پیوند آن با مراتب وجودی مخلوقات آمده است، مناسبتی با مضمون قاعده بسیط الحقیقه نشان می‌دهد.
از سوی دیگر، موضوع بسیط بودن ذات الهی در آثار فلاسفه پیش از صدرالمتألهین نیز آمده است،
ولی وضع اصطلاح بسیط الحقیقه و بحث هستی شناسانه درباره این مفهوم را باید به صدرالمتألهین نسبت داد، به ویژه آنكه مسأله
اصالت وجود كه نخستین‌بار مورد توجه او قرار گرفته است، مبنای اصلی این بحث را تشكیل می‌دهد. پیروان صدرالدین شیرازی ــ مانند
فیض کاشانی،
ملاهادی سبزواری و
ملاعلی نوری كه رساله‌ای مستقل در این موضوع دارد نیز به گسترش این بحث پرداخته‌اند.
سخن از شمول وجود بسیط حقیقی بر
مراتب موجودات كه از نتایج اندیشه
وحدت وجود به شمار می‌رود، به تعبیرهای گوناگون در ادبیات عرفانی نیز به چشم می‌خورد.
تعبیرهایی مشابه با آنچه در آثار صدرالمتألهین آمده است، بیش از همه در نوشته‌های
ابن عربی (د ۶۳۸ق / ۱۲۴۰م) و پیروان او یافت می‌شود و باید آنها را از نمونه‌های تأثیر مكتب ابن عربی در حكمت صدرالمتألهین شمرد كه به گفتۀ خود او امتیاز آن در به هم تنیدن و هماهنگ ساختن
وحی و
عقل و
عرفان بود. به بیان ابن عربی« در ذات حق تركیب عین بساطت، و
احدیت عین كثرت است».
بدین‌گونه - همچنان‌كه ملاهادی سبزواری می‌گوید - ویژگی بسیط الحقیقه اشاره‌ای است به مفهوم عرفانی «
کثرت در وحدت».
عبدالرزاق کاشی نیز ذات احدیت را «حضرت وجود» خوانده، و آن را جامع جمیع
حقایق دانسته است.
می‌توان گفت كه مفهوم «
وجود مطلق» با معنای خاصی كه نزد شارحان ابن عربی داشته، قابل تطبیق بر بسیط الحقیقه است.
صدرالدین شیرازی در اثبات اینكه بسیط الحقیقه كل موجودات است، بدین‌گونه استدلال می‌كند كه اگر بسیط حقیقی كل موجودات نباشد، ذات او حاصل از «چیزی بودن» و «چیز دیگری نبودن» خواهد بود و این مستلزم تركیب در ذات او، و نفی بساطت آن است، هرچند این نفی به حسب اعتبار و تحلیل عقل باشد، چنانكه درمورد همه هستیهای امكانی و محدود صادق است. به بیان دیگر، اگر وجود «الف»، وجود «ب» را در بر نداشته باشد، می‌توان نفی «ب» را به «الف» نسبت داد. در این صورت، «الف» مركب از دو حیثیت خواهد بود: «الف» بودن (
وجود) و «ب» نبودن (عدم)، یعنی «بودن» خود و «نبودن» غیرخود، و لازم می‌آید كه این هر دو حیثیت یكی باشد.
دلیل آنكه این دو حیثیت جدا دانسته می‌شوند، این است كه «الف» بودن، امری وجودی است و نمی‌تواند فی نفسه با جنبۀ سلب و نیستی چیز دیگری یكی باشد.
برهان صدرالدین شیرازی بر این نكته استوار است كه میان
عدم مضاف كه منشأ آثار وجودی است، و عدم مطلق كه امری است اعتباری و از این‌رو نمی‌تواند یكی از وجوه شیء را تشكیل دهد و از اجزاء تركیب محسوب شود، باید فرق نهاد. از این‌رو، سلب چیزی از یك موجود،
عدم مطلق نیست، بلكه یكی از حیثیتهای آن موجود به شمار می‌آید و مستلزم تركیب در آن است
و این به طریق اولی درباره وجود بسیط حقیقی صادق است. اما اینكه ذات خداوند به برخی
صفات سلبی شناخته می‌شود، یعنی صفاتی كه داشتن آنها باید از او نفی گردد، این حكم را نقض نمی‌كند، زیرا همه این صفات سلبی مانند
جهل و عجز اموری عدمیند و نفی‌ِ عدم معنایی جز اثبات امری وجودی و كمالی ندارد.
برهانی كه ذكر آن رفت، مبتنی بر عین مفهوم بسیط الحقیقه است، بدین معنی كه چنین وجودی، از آن‌رو كه بسیط الحقیقه است، ذاتاً اقتضای آن دارد كه كل موجودات باشد و در عین حال منزه از
تعینات آنها. به همین دلیل، اگر بسیط الحقیقه فاقد این ویژگی فرض شود، بسیط بودن او نفی شده است. بدین‌ترتیب، با تصدیق اینكه ذات الهی مصداق بسیط حقیقی است، می‌توان نتیجه گرفت كه ذات الهی حقیقتی تام است كه هیچ چیزی بیرون از آن نیست.
از مفهوم بسیط الحقیقه در بیان موضوعات دیگری نیز استفاده شده است، ازجمله اینكه
علم و
اراده و دیگر صفات كمالی خداوند، از یك‌سو عین ذات او هستند و از سوی دیگر آن ذات بسیط حقیقتی غیر از یكایك این صفات دارد. همچنین صفاتی كه به وجود بسیط الهی نسبت داده می‌شوند، باید خود از چنین بساطت و جامعیتی برخوردار باشند. بنابراین، همچنان كه وجود بسیط در مرتبۀ ذات خویش همه موجودات است، به همین گونه كمال بسیطی كه او از آن برخوردار است، همه كمالات است، و علم و
قدرت بسیط او، كمال‌ِ همه علوم و قدرتهاست.
همین نسبت درباره موضوعاتی كه
صفات الهی به آنها تعلق می‌گیرند نیز صادق است، از جمله درمورد شمول علم خداوند بر اشیاء. علم همچون وجود، حقیقت واحدی دارد كه در عین وحدت و بساطتش،
علم تفصیلی به همه چیز است و هستی هیچ چیزی بیرون از آن نیست.
این مفهوم در بیان علم خداوند به ذات خویش نیز به كار رفته است. خداوند از آن‌رو كه بسیط الحقیقه است و هیچ‌گونه
حجاب و آلایشی در او راه ندارد، وجود او عین آشكار بودنش بر خویش است و او خود را، چنانكه هست، ادراك می‌كند و بدین‌گونه، هم علم است، هم عالم و هم معلوم.
با آنكه عنوان بسیط الحقیقه به معنی راستین تنها بر ذات الهی صدق می‌كند،
نفس انسانی را نیز در مرتبه وجودی خود می‌توان نمونه‌ای از بسیط حقیقی شمرد كه كاربرد این مفهوم درباره آن در تبیین پدیده‌های نفسانی اهمیت بسیاری دارد. نفس انسان كه برپا دارنده و تدبیركنندۀ
بدن است، در عین آنكه هویت واحد و بسیطی دارد، منشأ و غایت همۀ نیروها و افعال اوست. از همین‌رو، گفته شده است كه چون نفس را می‌توان در مرتبه خود بسیط الحقیقه دانست، باید از ویژگی بسیط الحقیقه برخوردار باشد. بنابراین، نفس با آنكه واحد است، با نیروهای خویش متحد است و همه نیروهای انسانی مراتب و مظاهر نفس به شمار می‌آیند.
سبزواری می‌گوید: همین نسبت را می‌توان میان هر یك از نیروهای عالی نفس و نیروهایی كه فروتر از آن، و در خدمت آنند، برقرار دانست.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
(۱) آشتیانی، مهدی، تعلیقه بر شرح منظومۀ حكمت سبزواری، به كوشش عبدالجواد فلاطوری و مهدی محقق، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۲) آملی، سیدحیدر، جامع الاسرار، به كوشش هانری كربن و عثمان یحیی، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۳) ابن سینا، النجاۃ، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۴) ابن عربی، محمد، الفتوحات المكیة، به كوشش عثمان یحیی، قاهره، ۱۴۱۰ق / ۱۹۹۰م.
(۵) ارسطو، «اثولوجیا»، منسوب به ارسطو، افلوطین عندالعرب، به كوشش عبدالرحمان بدوی، كویت، ۱۹۷۷م.
(۶) جرجانی، علی، التعریفات، قاهره، ۱۳۵۷ق / ۱۹۳۸م.
(۷) فارابی، «رسالـة فی العلم الالهی»، منسوب به فارابی، افلوطین عندالعرب، به كوشش عبدالرحمان بدوی، كویت، ۱۹۷۷م.
(۸) حاجی سبزواری، ملاهادی، رسائل، به‌كوشش جلال‌الدین آشتیانی، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۹) حاجی سبزواری، ملاهادی، «غرر الفرائد»، شرح منظومه، تهران، ۱۲۹۸ق.
(۱۰) ملاصدرا، الاسفار الاربعة، تهران، ۱۳۸۳ق.
(۱۱) ملاصدرا، تفسیر، به كوشش محمد خواجوی، قم، ۱۳۶۴ش.
(۱۲) ملاصدرا، المشاعر، به كوشش هانری كربن، تهران، ۱۳۴۲ش / ۱۹۶۴م.
(۱۳) ملاصدرا، مفاتیح الغیب، به كوشش محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۴) عبدالرزاق كاشی، اصطلاحات الصوفیة، به كوشش عبدالعال شاهین، قاهره، ۱۴۱۳ق / ۱۹۹۲م.
(۱۵) فیض كاشانی، محسن، اصول المعارف، به كوشش جلال‌الدین آشتیانی، قم، ۱۳۶۲ش.
(۱۶) نسفی، عزیزالدین، الانسان الكامل، به كوشش ماری‌ژان موله، تهران، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م.
(۱۷) نوری، ملاعلی، «بسیط الحقیقه و وحدت وجود»، منتخباتی از آثار حكمای الهی ایران، به كوشش جلال‌الدین آشتیانی، مشهد، ۱۳۵۸ش.
•
محمدجواد انواری، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بسیط الحقیقه». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
