بدرالدین بن مالک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَدْرُالدّین‌ِ بْن‌ِ مالِک، ابوعبدالله محمد بن محمد بن عبدالله بن مالک، مشهور به ابن ناظم
و ابن مصنف (ح ۶۴۰ - ۶۸۶ق/۱۲۴۲- ۱۲۸۷م)،
ادیب،
نحوی و لغوی عرب بود.
بدرالدین که فرزند
ابن مالک (ه م) نحوی
و لغوی مشهور است، در
دمشق زاده شد، نزد پدر به تحصیل پرداخت، همه دانش‌های
پدر را کسب کرد
و در
زبان عربی استاد شد، چنانکه او را شیخ العربیه نامیدند.
افزون بر آن، وی در دیگر دانش‌های ادبی روزگار خود نیز توانا شد
و گفته‌اند که در معانی
و بیان، عروض
و بدیع صاحب نظر
و پیشوای
زمان خود بود.
بدرالدین از
منطق و همچنین
فقه و اصول نیز آگاهی داشت
و تقریباً همه نویسندگان شرح حال وی
هوش، ذکاوت
و خوش فهمی او را ستوده‌اند.
وی
شعر را نیک می‌فهمید
و گاه در شرح نکات چند
بیت رساله‌ای می‌نگاشت
با این حال، از توان نظم‌پردازی پدرش، بهره‌ای نداشت؛ چندان که در پاسخ دوستی که نامه‌ای منظوم برایش فرستاده بود، از سرودن حتی یک بیت عاجز ماند
و از
همسایه یاری خواست.
بدرالدین به رغم جنبه‌های علمی خود، نتوانسته بود از طرب
و اسباب آن رو بر تابد. از آنچه درباره او گفته‌اند، همچنین
استنباط می‌شود که وی مردی شوخ طبع، خوش مشرب
و عشرت دوست بوده،
و شاید در رفتارهایش پروایی از مقام علمی خود نیز نداشته است، زیرا گفته‌اند که بزرگ‌ترین
عیب وی معاشرت با افراد ناباب بوده است.
به دلیل‌هایی که روشن نیست - شاید به سبب همین رفتارها که با
شهرت و وقار علمی ابن مالک
مناسبتی نداشت
و حتی موجب تردید دیگران در
زهد و علم خود او نیز می‌گردید
- میان بدرالدین
و پدرش نقاری پدید آمد که به اقامت وی در
بعلبک انجامید. این امر احتمالاً در اوج
شهرت و اعتبار علمی او نیز بود؛ چه، در بعلبک مجلس درس
و تعلیم بر پا می‌داشت
و گروهی نزد وی درس می‌خواندند.
از شاگردان وی
ابن‌وکیل(شیخ
شافعیه)
و چند تن از نحویان از جمله
بدرالدین بن جماعه و کمال الدین بن زملکانی را می‌توان نام برد.
پس از
مرگ ابن‌مالک در۶۷۲ق/۱۲۷۳م از بدرالدین برای بازگشت به
دمشق دعوت شد
و او تا ۱۴
سال پس از آن، بر جایگاه
پدر تکیه زد
و در ۴۶سالگی، ظاهراً به بیماری قولنج درگذشت.
بدرالدین بن مالک در شاخه‌های گوناگون ادب عرب تالیفاتی داشته که اغلب آنها همچون دیگر آثار دوره او شرح‌هایی بر نوشته‌های دیگران است.
سیوطی فهرست کاملی از نوشته‌های او را ارائه کرده است.
۱.
شرح الفیه. مشهورترین
و شاید مهم‌ترین اثر بدرالدین شرحی است که بر الفیه پدرش نگاشته است. این کتاب که
صفدی آن را شرحی منقی
و منقح خوانده
،
و در شمار بهترین شرح‌های الفیه معرفی شده است.
این اثر به عنوان شرح ابن‌المصنف
و شرح ابن الناظم نیز شهرت دارد؛ اما عنوان اصلی آن الدرة المضیئة فی شرح الالفیة است. این کتاب نخستین بار در ۱۲۷۶ق در تهران چاپ سنگی شده،
در ۱۳۱۲ق در بیروت به کوشش محمد بن سلیم بابیدی،
و در ۱۳۳۲ق در
دمشق به‌کوشش محمود یاسین منتشر گشته،
و سپس در ۱۳۴۱ق در
قاهره،
و در ۱۳۴۲ق در
نجف، به چاپ رسیده است.
۲.
شرح لامیة الافعال. این کتاب نیز شرحی بر کتاب لامیة الافعال ابن مالک است که خود تکمله‌ای بر کتاب الفیه در مباحث صرفی بوده است. عنوان اصلی این کتاب نیز زبدالاقوال فی شرح قصیدة ابنیة الافعال است که در ۱۸۵۱م در فنلاند،
و سپس در ۱۳۱۲ق در
بیروت به چاپ رسیده است.
۳.
المصباح فی المعانی و البیان، که خلاصه‌ای است از کتاب مفتاح العلوم سکاکی.
زرکلی این کتاب را در شمار آثار چاپی او معرفی کرده است.
۱. شرح الکافیة، که شرحی بر منظومة الکافیة الشافیة پدرش در
نحو است. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه اسکوریال موجود است.
۲. روض الاذهان فی علم المعانی
و البیان، که نسخه‌ای از آن در لیدن به شماره ۳۱۷ موجود است.
۳. شرحی بر ملحةالاعراب حریری در نحو، که نسخه‌ای از آن در واتیکان موجود است
۴. ایةالطلاب فی معرفة الانساب.
۱.تکملة شرح التسهیل، که تکمله‌ای بر کتاب ناتمام پدرش با همین عنوان بوده است.
۲.شرح الحاجبیة.
۳. شرح بر غریب التصریف ابن حاجب،
که احتمالاً عنوان دیگری برای کتاب قبلی بوده است.
۴.مقدمة فی العروض.
۵.مقدمة فی المنطق.
کتاب تلخیص الشواهد
و تلخیص الفوائد که کحاله
به وی نسبت داده، شرحی است که عبدالله بن یوسف بن هشام انصاری بر کتاب شرح الفیة بدرالدین نوشته است.
(۱) ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۲) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق.
(۳) ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۴) ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات النحاة
و اللغویین، به کوشش محسن غیاض، نجف، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م.
(۵) ابن‌قاضی مکناسی، احمد، درة الحجال فی اسماء الرجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۶) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۷) دلجی، احمد،
الفلاکة و المفلوکون، نجف/بغداد، ۱۳۸۵ق.
(۸) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۹) زرکلی، اعلام.
(۱۰) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو
و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
(۱۱) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
(۱۲) صالحی، عباس مصطفی، مقدمه بر تلخیص الشواهد
و تلخیص الفوائد، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۳) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۲م.
(۱۴) کحاله، عمررضا، المستدرک علی معجم المؤلفین، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۵م.
(۱۵) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی عربی، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۱۶) نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، دمشق، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۱۷) یافعی، عبدالله، مرآة الجنان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۹ق.
(۱۸) GAL، S، Voorhoeve.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بدرالدین بن مالک»، شماره۴۶۱۸.
