بحوث فی علم الاصول (صدر)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «
بحوث فی علم الاصول»، به
زبان عربی ، حاوی مجموعه درس‌های شهید آیة الله،
سید محمد باقر صدر (۱۳۵۰- ۱۴۰۰ ق)، از چهره‌های درخشان علمای
شیعه در قرن حاضر است.
این دروس، توسط آیة الله، سید محمود هاشمی حسینی، از علمای برجسته حوزه علمیه قم و از شاگردان بزرگ آیة الله، شهید سید محمد باقر صدر، تقریر شده است.
کتاب حاضر، کتابی ارزش مند برای دست یابی به نظریات اصولی
شهید صدر است. او خود، در تقریظی که بر کتاب نگاشته، بر ارزش و اعتبار علمی آن تاکید کرده و آن را مطابق با نظریات و دیدگاه‌های اصولی خود دانسته است.
این کتاب که حاوی یک دوره کامل علم اصول است، یکی از منابع معتبر مورد استفاده طلاب و فضلای حوزه علمیه
قم ، در درس‌های خارج اصول است.
کتاب، در هفت جلد تنظیم شده است. جلد اول و دوم و سوم، حاوی
مباحث دلیل لفظی و جلد چهارم و پنجم و ششم و هفتم، مشتمل بر
مباحث حجج و
اصول عملیه می‌باشد.
در جلد اول، زیر عنوان «
تمهید »، تعریف، موضوع و تقسیم علم اصول مفصلا بررسی شده است. مرحوم شهید صدر، خود، علم اصول را چنین تعریف کرده است: «علم الاصول هو العلم بالعناصر المشترکة فی الاستدلال الفقهی خاصة التی یستعملها الفقیه کدلیل علی الجعل
الشرعی الکلی». وی، موضوع علم اصول را ادله مشترک در استدلال فقهی می‌داند.
در زیر عنوان «
مباحث الدلیل اللفظی»، مطالب متنوعی، همچون دلالت لفظی و تفسیر آن، استعمال، علائم معنای موضوع له،
بحث‌های لفظی در مورد حروف و هیئات،
بحث‌های لفظی لغوی و... مطرح شده است.
در جلد دوم، در زیر عنوان «
مباحث الدلیل اللفظی»،
بحث‌های مربوط به اوامر طرح شده است.
در جلد سوم، در زیر عنوان «
مباحث الدلیل اللفظی»،
بحث نواهی، مفاهیم،
عام و خاص ،
مطلق و مقید و
مجمل و مبین ذکر شده است.
در جلد چهارم، در زیر عنوان «
مباحث الحجج و الاصول العملیة»، از تقسیم
مباحث حجج و اصول عملیه و
مباحث مربوط به قطع و
مباحث مربوط به ظن، سخن به میان آمده است.
در جلد پنجم، در زیر عنوان «
مباحث الحجج و الاصول العملیة»، از اصل برائت، تخییر، احتیاط و اقل و اکثر
بحث شده است.
در جلد ششم، در زیر عنوان «
مباحث الحجج و الاصول العملیة»،
مباحث استصحاب مطرح شده است.
در جلد هفتم، در زیر عنوان «
مباحث الحجج و الاصول العملیة»، از تعارض ادله
شرعیه سخن گفته شده است.
این کتاب دارای ویژگی‌های خاصی است که در ذیل به آن پرداخته می‌شود:
از ویژگی‌های مهم این کتاب گستردگی
مباحث آن است. یکی از نکات بسیار مهم در اعتبار و ارزش علمی نظریات، طرح احتمالات گوناگون هر مسئله می‌باشد و شهید سید محمد باقر صدر در حد بالایی از این ویژگی برخوردار بود. وی، متعرض هیچ مسئله اصولی نشده، مگر آنکه به بررسی تمام صور و احتمالات آن پرداخته است؛ به طوری که عقل از قدرت و توانایی ایشان در این باره مبهوت می‌ماند.
این ویژگی حتی در سخنان معمولی وی نیز به چشم می‌خورد. او، هر گاه در باره موضوعی صحبت می‌کرد، هر قدر آن موضوع ساده و عادی بود، آن را به شکلی علمی طرح کرده و با منطقی روشن و قوی تمام احتمالات گوناگون آن را مطرح کرده و به بررسی آن می‌پرداخت.
دیگر ویژگی کتاب حاضر، ابتکار و نوآوری در طرح بسیاری از
مباحث اصولی است. حرکت علوم و معارف بشری و پیشرفت و تکامل آن بر نوآوری و ابتکار استوار است و علما و دانشمندان و محققان در هر میدانی از میدان‌های علم و معرفت این ویژگی را دارند.
این نیز از ویژگی‌های شهید صدر بود. وی، در بسیاری از علوم اسلامی، مانند علم اصول فقه افق‌های جدیدی را برای دانشمندان و دانش پژوهان این علم آشکار نمود. او، در بسیاری از
مباحث اصولی آراء و نظریاتی جدید ارائه کرده و در طرح آنها شیوه‌های ابتکاری فراوانی را به کار برده است.
از دیگر ویژگی‌های این کتاب، شیوه علمی منحصر به فرد آن است. ترتیب
مباحث اصولی در این کتاب، بر ترتیب کتب بسیاری از
محققان این علم برتری دارد.
در این کتاب، تمام جهات و جوانب گوناگون کلمات علما، به خصوص در مسائل مشکل و پیچیده که اشتباهات فراوانی برای فهم آن به وجود آمده، با عباراتی واضح و وافی بیان شده، سپس به شرح مسئله و تحلیل موضوعی و علمی آن پرداخته شده، آن گاه طریقه استدلال در هر موضوعی مشخص شده که آیا در این مسئله باید بر برهان و استدلال اعتماد کرد و یا اینکه مسئله، یک مسئله استقرایی و وجدانی است و برای اثبات وجدانی بودن یک مسئله نیز بر صرف ادعا اکتفا نشده، بلکه با شیوه‌ای خاص به برانگیختن و احیای این وجدان در درون دانش پژوهان می‌پردازد تا خود آنان مسئله را تصدیق نمایند و این نکته با مراجعه به
مباحث کتاب بیشتر روشن می‌شود.
از دیگر ویژگی‌های این کتاب، شیوه منطقی و استدلالی آن است و موافقت استدلال‌ها با واقعیت و
وجدان موجب اطمینان نفس در پذیرش آن می‌گردد.
در این کتاب سعی شده برای هر فرضیه برهان آورده شود، اگر چه اقامه برهان در آن مسئله سخت و متعذر باشد، مانند
مباحث لغوی،
عقلی و یا عرفی. این ویژگی، موجب گشته تا آراء و نظریات مطرح شده در کتاب، وجهه علمی و منطقی به خود گرفته و کمتر مورد نقد و ایراد قرار گیرد.
هم چنین موجب گشته قدرت فراوانی در نقد و بررسی و رد دیگر نظریات داشته باشد و شاگردانی را تربیت نماید که اهل استدلال و منطق باشند و از نزاع‌های لفظی و اشتباه در فهم در امان باشند، چرا که این نزاع‌های لفظی خطری است که اکثر میدان‌های علمی را مورد تهدید قرار داده است.
در عین حال، شیوه استدلالی و منطقی این کتاب، موجب نگشته که فقط بر یک سری اصطلاحات صوری اکتفا گردد و از واقعیات و اعتماد بر وجدان سالم غفلت شود، به خصوص در
مباحثی که دارای ملاک‌های وجدانی و ذاتی می‌باشند که به شیوه‌ای خاص در استدلال و
برهان نیازمند است.
این شیوه، پیوسته به نتایج وجدانی منتهی شده و در آن، برهان و منطق با وجدان سالم و واقعیت متعارض نمی‌گردد.
در این کتاب، ابتدا مسئله با حس وجدانی درک می‌شود و سپس برای دفاع از آن، از براهین و استدلال‌های منطقی استفاده می‌گردد و از این جهت دانش پژوهان در این علم با سنگینی براهین و تکلف آنها و مطابق نبودن آنها با ذوق سلیم و وجدان مواجه نمی‌گردند.
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
