بحار الانوار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِحارُ الاْنْوار، مشهورترین، مهم ترین
و مفصل‌ترین اثر
علمی محمد باقر مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱ق/۱۶۲۸- ۱۶۹۸ یا ۱۶۹۹م) که مجموعه‌ای گسترده از احادیث امامیه است
و گاه «دائرة المعارف بزرگ احادیث
شیعه » لقب گرفته است.
نام کامل این اثر بحارالانوار الجامعه لدرراخبار ائمة الاطهار (ع) است. عزم مؤلف بر نگاشتن این کتاب از ۱۰۷۰ق/۱۶۶۰م، پس از نگارش کتاب فهرس مصنفات الاصحاب جزم شده است
و اولین
تاریخ ثبت شده در خود
کتاب ۱۰۷۲ق است
و سواد نامه آن در ۱۱۰۴ یا ۱۱۰۶ق به پایان رسیده است، هر چند پاک نویس کتاب تا پس از فوت مؤلف
و توسط شاگردان او همچنان ادامه داشته است.
همزمان با کار ۳۶ ساله او، کتاب‌های مهم دیگر حدیثی
شیعه نیز نگاشته شده است: نخست الوافی از مولی
محسن فیض کاشانی (د۱۰۹۱ق/۱۶۸۰م)
و دیگر وسائل الشیعه از
محمد بن حسن حرعاملی (د ۱۱۰۴ق/۱۶۹۳م). شروع کار تألیف بحار الانوار در زمان شاه‌سلیمان اول صفوی (سال ۱۰۷۷- ۱۱۰۵ق) بود
و اتمام کار به دوره
سلطنت شاه سلطان حسین اول (
سال ۱۱۰۵- ۱۱۳۵) بر می‌گردد. این در حالی است که مجلسی در ۱۰۸۹ق/۱۶۷۸م‌از طرف شاه سلیمان به شیخ‌الاسلامی منصوب شد
و پس از
مرگ وی، شاه سلطان حسین نیز وی را در این سمت ابقا کرد.
پس از ورود محقق کرکی در ۹۱۶ق/۱۵۱۰م به
ایران و ایجاد بستر تشکیل حکومتی شیعی، زمینه‌ای نیز برای رویکرد
اخباری ایجاد شد که زیر بنای آن توسط ابن‌ابی جمهور احسایی (زنده در ۹۰۴ق) در رساله‌ای با عنوان العمل باخبار اصحابنا به وجود آمده بود
و توسط
میرزا احمد بن علی استرابادی (د ۱۲۰۸ق)
و محمد امین استرابادی (د۱۰۳۶ق) ادامه یافت. این فضا تا نگارش الفوائد الحائریه توسط
محمدباقر بهبهانی در ۱۲۰۸ق در رد الفوائد المدنیه محمد امین استرابادی، همچنان جو چیره بر
تفکر شیعی دوران خویش بوده است
و این حکایت از آن دارد که شرایط حاکم بر حوزه‌های دینی آن زمان نگارش احادیث را می‌پسندیده،
و فیض کاشانی
و حرعاملی در همین فضا اقدام به تدوین مجموعه‌های حدیثی شیعه نموده‌اند. مجلسی نیز که خود گرایش هر چند معتدل اخباری داشت،
به نگارش بحار الانوار پرداخت. چنانکه وی درجواب سؤالی که از او درباره حکما، فلاسفه، مجتهدین
و اخباریون
و فقها
و صوفیه شده است، استفاده
عقل را برای فهم احادیث، آن هم به شیوه حکما جایز نمی‌داند
و خود را اخباری دور از
افراط و تفریط در
تقلید محض به عنوان درایت، یا
اجتهاد آزاد بر اساس گرایش‌های عقلی معرفی می‌کند.
مؤلف در مقدمه کتاب، عنوان می‌کند که پس از آشنایی
و تفحص در
علوم دیگر به این نتیجه رسیده که راهی برای
علم جز در کتاب الهی
و اخبار ائمه طاهرین (ع) وجود ندارد
و راه‌های دیگر را هر چند بی‌بهره نمی‌داند، اما دور افتاده از مسیر معرفی می‌کند.
مؤلف در جای دیگر این اثر،
گرایش اخباری خود را نشان می‌دهد
و حتی با مسائل
و شبهات عقلی مطرح شده، به شیوه روایی برخورد می‌کند
و جایی به صراحت نظر اخباریان را بهترین نظر در بحث بیان کرده است
و ترک مسأله‌ای غامض را به دلیل عجز عقول بر احاطه به عمق آن، اولی می‌داند.
اما آنچه مجلسی به عنوان
انگیزه شخصی بیان می‌کند، حفظ آثار گذشتگان
و جلوگیری از نابودی آن‌هاست، متونی که به واسطه غرض ورزی فاسدان، بی‌توجهی جاهلان، استیلای سلاطین گمراه
و مخالف با
اهل بیت (ع)، رواج
علوم باطل
و نیز کم‌اعتنایی به احادیث، در حال از بین رفتن بوده،
و جامعه آن روز برای هدایت
و استفاده به آن‌ها نیازی مبرم داشته است.
روش کار مجلسی هر چند به نظر می‌رسد نوعی برداشت از کارهای گذشته نیز باشد، اما ابتکارات شخصی نیز دارد. او ابتدا عناوین مجلدات کتاب خود را انتخاب می‌کرد
و سپس برای هر عنوان باب‌هایی می‌گشود. در ذیل هر باب پیش از هر چیز آیات قرآنی متناسب آن را فهرست می‌کرد که این کار او بسیار به کار الوافی فیض کاشانی نزدیک است. آنگاه برای هر آیه، تفسیری مناسب با استفاده از نظرات مفسران
و توضیحات خود می‌نگاشت، این کار را از جلد ۵ به صورت جدی آغاز کرده،
و در جزء ۷
و ۹ به مناسبت بحث
توحید و صفات الهی به اوج خود رسانده است.
در مرحله بعدی، روایات متناسب با هر باب را در ذیل عنوان گنجانده،
و سندهای آن را نیز با رعایت اختصار نقل کرده است. هدف او از این اختصار جلوگیری از پرکردن
و افزودن حجم ابواب یا مزین کردن کتاب است، اما آن‌ها را به کلی حذف نکرده است تا
تحلیل سند ناممکن شود.
آنگاه توضیحات
و شرح خود را بر روایات نگاشته،
و در این قسمت از نظرات دیگر صاحب نظران نیز یاری گرفته،
و به نقل
و گاه
نقد اقوال آنان پرداخته است. وی در انتخاب روایات، اساس کار را بر تناسب کل یا جزء روایت با عنوان باب قرار داده است
و البته آنجا که
روایت را تقطیع کرده، وعده آوردن متن کامل آن را در جای دیگر داده است.
این توضیحات او در ۱۰ جلد آخر کتاب دیده نمی‌شود.
وی برای اجرای چنین کار عظیمی از همکاران
و شاگردان بسیاری کمک گرفته که در برخی منابع شمار آن‌ها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند
و کسانی چون
میرزا عبدالله افندی ، میرمحمد صالح حسینی، ملا ذوالفقار، ملا محمد رضا،
عبدالله بن نورالدین بحرینی ، نعمت الله‌جزایری وآمنه‌خاتون خواهرش راجزوهمکاران وی شمرده‌اند.
کار گروهی او که از ابتکارات تألیف به حساب می‌آید، شباهتی نیز به کار نگارش دائرة المعارف فلسفی توسط گروه اخوان الصفا دارد.
ابتکارات تألیف بحار الانوار به همین اندازه محدود نمی‌شود؛ نوعی
تفسیر موضوعی برای
قرآن با بیش از ۹۰۰ موضوع اصلی
و ۴۰۰ موضوع فرعی
و سبک تبویب آن که گونه‌ای از فهرست موضوعی برای احادیث شیعی است، نیز قابل توجه است.
فهرست‌بندی
و تبویب مجلسی از نقاط قوت
و قابل تأمل در تألیف بحار الانوار است؛ وی در «فصل رابع» مقدمه کتابش،
فهرست مجلدات ۲۵ گانه خود را عنوان می‌کند. این فهرست از لحاظ رده بندی
و محتوای عناوین معرف مناسبی برای کار اوست. خود مؤلف عناوین «العدل
و المعاد»، «ضبط تواریخ انبیاء
و ائمه (ع)»
و «السماء
و العالم» را که مشتمل بر احوال عناصر
و موالید
و... است، از ابتکارات منحصر به فرد کتاب خود که پیشینیان به آن نپرداخته‌اند، می‌داند.
عنوان‌های کتب ۲۵گانه این‌هاست:
۱. کتاب‌العقل‌والجهل.
۲. کتاب
التوحید و الصفات و الاسماء الحسنی.
۳. کتاب العدل
و المشیة والارادة
و القضاء
و القدر.
۴. کتاب الاحتجاجات
و المناظرات.
۵. کتاب فی احوال الانبیاء
و قصصهم.
۶. کتاب فی احوال نبینا الاکرم (ص)
و احوال جملة من آبائه.
۷. کتاب فی مشترکات احوال الائمه (ع).
۸. کتاب فی‌الفتن بعد النبی (ص).
۹. کتاب فی احوال امیرالمؤمنین (ع) من ولادته الی شهادته.
۱۰. کتاب فی احوال سیدة النساء (ع)
و الامامین الهمامین الحسن المجتبی (ع)
و ابی عبدالله الحسین (ع).
۱۱. کتاب فی احوال الائمة الاربعه بعد الحسین (ع).
۱۲. کتاب فی احوال الائمة الاربعه قبل الحجه المنتظر (ع).
۱۳. کتاب فی احوال الحجة المنتظر (ع).
۱۴. کتاب فی السماء
و العالم.
۱۵. کتاب فی الایمان
و الکفر، که در طرح اولیه مجلسی، این کتاب شامل ۱۰بخش در آداب نیز بوده است، اما در هنگام تألیف این دو مبحث، جدا
و به کتاب مستقل تبدیل شده است که برخی آن را جلد ۱۶
و برخی کتاب مستقلی با عنوان «کتاب العشره» دانسته‌اند، بی‌آنکه در شمارش کتاب خللی وارد آید.
۱۶. کتاب الزی
و التجمل فی الاداب
و السنن.
۱۷. کتاب الروضه.
۱۸. کتاب فی الطهارة
و الصلاة.
۱۹. کتاب فی فضائل القرآن والذکر.
۲۰. کتاب فی الزکاة
و الصدقة
و الخمس
و الصوم.
۲۱. کتاب فی الحج
و العمره، شامل جهاد، امر به معروف
و نهی از منکر.
۲۲. کتاب فی المزار.
۲۳. کتاب فی العقود
و الایقاعات.
۲۴. کتاب فی الاحکام الشرعیه.
۲۵. کتاب فی الاجازات.
علاوه بر حجم قابل ملاحظه روایات، انتخاب موضوعات متنوع نیز، اهمیت
و ارزش بحار الانوار را بالا برده است، چنانکه دیده می‌شود، مباحث اعتقادات،
احکام ،
جهان غیب ،
اخلاق و آداب
و حتی طبیعیات
و علوم طبیعی،
تاریخ و فرهنگ
شیعه و ادبیات عامیانه آن
و... از چشم او دور نمانده است. مؤلف همچنین در مباحث فقهی، به مسائلی که مردم بدان
احتیاج مستمر داشته‌اند
و مورد پرسش بوده، حجم بیشتری اختصاص داده است
که همه این‌ها شناخت کافی او از مقتضیات عمومی جامعه را می‌رساند. تنوع موضوعی از سویی
و هدف اصلی مؤلف برای حفظ میراث شیعه از سویی دیگر، او را واداشته تا از منابع بسیار
و متنوعی استفاده کند که به یقین از حیث آمار کم‌نظیرترین مجموعه حدیثی تألیف شده است. بجز این آمار، تنوع فراوانی هم در موضوعات منابع دیده می‌شود. هر چند منابع او بیش از همه جنبه حدیثی
و فقهی دارند، اما موضوعات تفسیری، تاریخی، کلامی
و ادبی، لغت، سیاست مدن، اخلاق
و حتی
علوم طبیعی ، پزشکی، نجوم
و ریاضی، جغرافیا
و... نیز در منابع او یافت می‌شود. کوشش فراوان او برای جمع آوری منابع زبان‌زد شده است. بنا به روایتی برای به دست آوردن کتاب مدینة
العلم ابن‌بابویه که تصور می‌شد در
یمن وجود دارد، گروهی را با هدایای فراوان به سراغ
حاکم آنجا می‌فرستد تا کتاب را به دست آورد.
مؤلف خود در آغاز کتاب
ابتدا منابع شیعی خود، بیش از ۳۸۷ اثر از ۲۵ نویسنده را معرفی می‌کند
و سپس به سراغ منابع
اهل سنت می‌رود که برای
حجت آوردن یا رد کردن یا
نقد کردن یا تتمیم فایده
و تأیید روایات شیعی مورد استفاده قرار داده،
و شمار آن‌ها به ۸۵ منبع بالغ شده است
و سپس برای تصحیح الفاظ یا تعیین معانی به سراغ کتب لغت یا شروح اخبار عامه می‌رود
و ۲۰ کتاب لغوی
و ۱۳ کتاب شرح را برمی‌شمارد، هر چند این تنها منابع وی نیست
و او به صراحت منابعی را نیز در حین کار معرفی می‌کند،
به گونه‌ای که مجموعه کتب مورد استفاده او به حدود ۶۳۰ می‌رسد. در فصل دوم مقدمه‌اش
به بیان وثوق
و اختلاف نسخ منابع می‌پردازد
و به صراحت بیان می‌کند که آنچه را به نظر خودش وثاقت داشته،
و از لحاظ متن
و سند بی‌اشکال بوده، در کتابش آورده است. شاگردان او نیز این نظر را تأیید می‌کنند. چنین نظری با دیدگاه رایج که هدف مجلسی را صرفاً گردآوردن مجموعه‌ای حدیثی بدون اعتبار صحت اسناد
و متن می‌داند،
در تضاد است. گفتنی است که مؤلف در مواردی نیز برخی احادیث را به عنوان
حدیث ضعیف یا غیرقابل اعتماد معرفی می‌کند.
جالب توجه اینجاست که درباره روایات غریب که پذیرش صحت متن آن‌ها در مرحله اول دشوار به نظر می‌رسد، به توجیه
و تأویل پرداخته است، در حالی که اگر صدور آن را نمی‌پذیرفت، طبعاً نقل‌شان نمی‌کرد.
البته هیچ یک از این موشکافی‌ها، نقش کار او در جلوگیری از
تحریف و برساختن احادیث جدید را در حوزه روایی
شیعه انکار نمی‌کند.
نقدهای فراوانی - علاوه بر تأییدات بی‌شماری که بر کار اوست - پیرامون کتاب او را گرفته است
و این نظرات یا به ضعف احادیث، یا به کم فایده
و پراشتباه بودن توضیحات او بر می‌گردد.
برای بررسی جایگاه بحار الانوار در دوران‌های پس از مجلسی، توجه به نکاتی لازم است:
۱. استفاده محدود مؤلف از کتب اربعه شیعه است که او هدف خود را در این‌باره حفظ
و خارج نشدن آن‌ها از حوزه‌های
علمی جهان تشیع
اعلام می‌کند
و همین، اهمیت کتاب او را از لحاظ فقهی کم کرده،
و به رغم اینکه در دیگر زمینه‌ها سیطره کامل
و بسیار واضحی در حوزه فرهنگ تشیع پس از خود پیدا کرده، در مباحث فقهی، مرجع متداول محسوب نشده است.
۲. استفاده از نهج البلاغه نیز اندک است، هر چند صاحب ریاض
العلما، قائل به عدم استفاده مؤلف از
نهج البلاغه می‌شود.
خود مجلسی نهج البلاغه را به عنوان منبع معرفی می‌کند
و از آن بهره می‌جوید. با این‌همه، این سخن نیز صحیح است که بسیاری از احادیث نهج البلاغه از طریق منابع دیگری در کتاب او آمده است.
۳. نوع تحلیل‌ها
و توضیحاتی که درباره احادیث می‌دهد، در فضایی اخباری صورت می‌گیرد
و حتی آنجا که با مسائل عقلی برخورد می‌کند، با استفاده از ابزار کلام، یعنی استناد به نقل
و ظواهر، آن را
نقد می‌کند، نه با استفاده از ابزار عقلی؛ هر چند این خود نوعی درایت به حساب می‌آید، اما مخالفت با عقل گرایی
و فلسفه در جای جای آثار او دیده می‌شود. وی در کتاب خود
وعده نوشتن کتابی مستقل بر ضد فیلسوفان با عنوان فی نقد کلمات الفلاسفه لاصول الشرایع را داده است. او بر آن بود که مسائل عقلی را در کتاب نیاورد،
اما به مناسبت‌هایی متعرض مسائل عقلی نیز شده است.
تقید او به ظواهر دینی
و احادیث منقول، نه تنها در کتابش، که در سیاست مدنی او نیز بازتاب داشته،
و برای همین، مخالفت با فلاسفه، طرد
صوفیه و تضییق بر اقلیت‌های دینی در کارنامه فعالیت‌های اجتماعی مؤلف ثبت شده است
. در عین حال، در حیطه دیدگاه خود با جرأت
و شهامت خاصی علاوه بر اشاره بر آراء
و اقوال فقها
و سایر دانشمندان
و اشاره به
علوم اوایل
و...، شدیداً آن‌ها را نقد می‌کند، هر چند نقد او از نوع شرح لغت
و وصف حالت است، نه از نوع تدبرات عقلی مصطلح، همراه با حفظ
احتیاط و رعایت
علما،
و بیش‌تر درصدد تصحیح
و توجیه برآمده است
و تعارض‌ها را از این می‌داند که عقل ما بدان نمی‌رسد.
از گرایش‌های دیگر مؤلف در این کتاب، پاسداری از حریم معتقدات
شیعه و تثبیت جایگاه بزرگان مذهب است، نمونه این نوع تلاش بیش از همه در شرح زندگانی
حضرت فاطمه زهرا (ع) یا در شرح
خطبه شقشقیه پیداست. مسأله تقیه نیز از مواردی است که توجه او را به صورت خاص به خود جلب کرده است.
جایگاه خاص بحار الانوار در فرهنگ تشیع، بالاخص حوزه ایرانی آن باعث شده که کارهای فراوانی چه به فارسی
و چه به عربی درباره آن صورت گیرد. در یک دسته بندی کلی می‌توان این فعالیت‌ها را معرفی کرد:
تعلیق خود او بر بخش‌هایی از کتاب
و در عصر حاضر تعلیقات
و توضیحات از سوی
علامه طباطبایی
و دیگران چون ربانی شیرازی،
مصباح یزدی ، بهبودی، غفاری صفت، مسترحمی، موسوی میانجی، خرسان، عابدی
و زنجانی که در این میان بهبودی جمع بیشتری از تصحیحات را به خود اختصاص می‌دهد.
۱. ترجمه ج۱، شاهزاده سلطان محمد بلند اختر هندی.
۲. ترجمه ج ۲ با عنوان جامع المعارف.
۳. ترجمه فارسی ج ۶.
۴- ۵. ترجمه ج ۸ (کتاب الفتن) از محمد نصیر بن مولی عبدالله، برادر زاده مجلسی،
و ترجمه دیگری از همان کتاب با عنوان مجاری الانهار از
محمد مهدی ابن محمد شیخ استرابادی .
۶. ترجمه ج ۹ از آقا رضی بن محمد نصیر بن مولی عبدالله.
۷. ترجمه ج ۱۰، از میر محمد عباس تستری لکهنوی
و محمد علی مازندرانی.
۸.
و ترجمه حسن هشترودی.
۹-۱۱. ترجمه فارسی ج ۱۳، از علی اکبر ارومی
و حسن بن محمد ولی ارومی،
و ترجمه دیگری از علی‌اکبر ارومی
و نیز ترجمه دیگری از علی دوانی با عنوان مهدی موعود که در تهران (۱۳۴۵ش) به چاپ رسیده است.
۱۲. ترجمه ج ۱۴، با عنوان السماء
و العالم، از آقا نجفی اصفهانی.
۱۳. ترجمه ج ۱۷، با عنوان حقایق الاسرار.
۱. دررالبحار الملقب بنور الانوار، منتخب بحار الانوار، از
نورالدین محمد بن مرتضی اخباری که در ۱۰۸۰ق مشغول نوشتن آن بود.
۲. مختصر ج ۷، توسط آقا رضی بن محمد نصیر بن مولی عبدالله.
۳. جنة المأوی، از میرزا حسین نوری، در استدراک ج ۱۳، مشتمل بر داستان‌هایی در باب رؤیت
حضرت حجت (ع).
۴. جوامع الحقوق، منتخب کتاب العشره.
۵. مختصر ج ۲۲ (کتاب المزار) جمعی از فضلای استراباد.
۶. بحار الانوار فی التفسیر المأثور للقرآن از کاظم مرادخانی، که تنظیم مجدد مباحث تفسیری این کتاب است، بر اساس آیات قرآنی (چ تهران، ۱۴۱۱ق).
۱. الشافی فی الجمع بین البحار
و الوافی، از
محمدرضا ابن عبدالمطلب تبریزی ، در ۷ جلد با حذف مکررات هر دو کتاب که کاری مقایسه‌ای میان وافی فیض کاشانی
و بحار الانوار است.
۲. سفینة البحار
و مدینة الحکم
و الاثار، اثر
شیخ عباس قمی .
۳. مستدرک سفینة البحار، از علی نمازی شاهرودی (چ تهران، ۱۴۰۹ق).
۴. التطبیق بین السفینة
و البحار، اثر جوادی مصطفوی (چ مشهد، آستان قدس).
۵. دلیل الایات المفسره
و اسماء السور فی احادیث بحار الانوار (چ قم، ۱۴۱۲ق).
۶. المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار (چ قم، ۱۴۱۳ق).
۷. المعجم المفهرس لالفاظ ابواب البحار، از کاظم مرادخانی (چ تهران، ۱۳۶۵ش).
۸. المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، از علی‌رضا برازش (چ تهران، ۱۳۷۳ش).
۹. معرفی
و روش استفاده از بحار الانوار، از حسن صفری نادری (چ تهران، ۱۳۶۷ش).
۱۰. مستدرک البحار، نگاشته خود
علامه مجلسی که فهرست کامل‌تری بر ابواب
و کتب بحار است.
از بحار الانوار ۳ چاپ اصلی سنگی صورت گرفته است: اولین آن‌ها در
هند (۱۲۴۸ق) که شامل یک جلد از این کتاب بوده است. دیگری در
تبریز ، در فاصله سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۳۳۲ق که یک دوره کامل را در بر می‌گرفته است
و سرانجام چاپ مشهور به کمپانی در
تهران به‌کوشش محمد حسین کمپانی، امین دارالضرب تهران، در فاصله سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۱۵ق.
دو دوره جدید ۱۱۰ جلدی نیز از آن به چاپ رسیده است، یکی در
ایران (تهران، ۱۳۷۶ق)
و دیگری به صورت افست در
بیروت (مؤسسه الوفاء
و داراحیاء التراث العربی). چاپ اخیر بارها در قالب نرم افزارهای گوناگون نشر الکترونیکی شده است.
بحار الانوار علامه مجلسی
(۱) جلال‌الدین آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۲)
آقا بزرگ تهرانی، الذریعه. (۳)
عبدالله افندی، ریاض العلماء، قم، ۱۴۰۱ق. (۴)
محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف. (۵) یوسف بحرانی، لؤلؤة البحرین، قم، مؤسسه آل‌البیت.
(۶) محمد بحرالعلوم، «تدوین الحدیث عند الامامیه المجلسی فی بحاره»، یادنامه مجلسی، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۷) احمد پاکتچی، «ویژگی‌های رده بندی موضوعی بحار الانوار
و فرآیند شکل گیری آن».
(۸) محمد تنکابنی، قصص
العلماء، تهران، کتابخانه اسلامیه.
(۹) علی دوانی، مهدی موعود، تهران، ۱۳۴۵ش.
(۱۰) محمد کاظم رحمان ستایش، «جوامع حدیثی شیعه
و بحار»، یادنامه مجلسی.
(۱۱) زین العابدین شیروانی، ریاض السیاحه، تهران، ۱۳۳۹ق.
(۱۲) جعفر سبحانی، «ابتکارات
علامه‌مجلسی».
(۱۳) احسان سرخه‌ای، «بررسی نرم افزارهای مرتبط با بحار الانوار».
(۱۴)
عباس قمی، الکنی و الالقاب، تهران، ۱۳۹۷ق. (۱۵) عباس قمی، فوائد الرضویه، تهران، ۱۳۲۷ش.
(۱۶) محمداسماعیل مارچنکوفسکی، «
علامه مجلسی
و منصب شیخ‌الاسلامی»، یادنامه مجلسی.
(۱۷)
محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق. (۱۸) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۱۹) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، قم، ۱۴۱۳ق.
(۲۰) علی ملکی میانجی، «
علامه مجلسی اخباری یا اصولی»، یادنامه مجلسی، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۲۱) جعفر مهاجر، «لماذا الّف المجلسی بحار الانوار»، یادنامه مجلسی.
(۲۲) حسین نوری، «الفیض القدسی فی ترجمه
العلامه المجلسی».
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بحارالأنوار»، ج۱۱، ص۲۶.
