بال در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بال به معنای دو
عضو کناری
پرندگان و از مهم‌ترین اعضای
فرشتگان می‌باشد.
معادل عربی آن «جَناح» و
اصل آن به معنای میل داشتن به سمت و سویی است.
بال در رسته پرندگان اهمیت بسزایی دارد و آن را
دست و
بازوی پرنده قلمداد کرده‌اند.
در
قرآن ۷ بار و در
سوره‌های انعام،
اسراء،
فاطر،
صافّات،
ملک،
حجر،
شعراء،
به آن اشاره شده که این آیات در ارتباط با توصیف دو بال پرندگان و بال فرشتگان و
تشبیه فروتنی و نرمخویی فرزندان در برابر
والدین و نیز عطوفت و مهربانی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در برابر
مؤمنان، به گشودن بال پرنده بر
جوجه‌های خویش است.
در
آیه ۳۸
انعام از پرواز پرندگان با دو بال سخن رفته است: «و لا طئِر یَطیرُ بِجَناحَیهِ...».
مفسران غالباً قید «بِجَناحَیهِ» را برای تأکید دانسته‌اند، زیرا معلوم است که پرنده با دو بال خود پرواز می‌کند؛
ولی برخی آن را برای احتراز از معنای مجازی مانند حرکت
ماهی،
کشتی و
اسب که درباره آن‌ها نیز از واژه «طیر» استفاده می‌شود
یا خارج کردن فرشتگان
دانسته‌اند. برخی نیز به عدم امکان پرواز با کمتر از دو بال اشاره کرده‌اند.
آلوسی به نقل از بعضی
مفسران متأخر، این قید را برای به تصویر کشیدن حالت عجیب
پرواز دانسته که نشانه کمال توانایی
خداوند است.
توجه به شگفتیهای بالهای پرندگان در برخی روایات نیز به
چشم می‌خورد.
چگونگی پرواز با دو بال در
روایات فقهی، ملاک تشخیص
حلال گوشت بودن
پرنده معرفی شده است.
در آیه ۱۹
ملک : «اَوَ لَم‌یَرَوا اِلَی الطَّیرِ فَوقَهُم صفّت و یَقبِضنَ...» به بیان بال زدن و صاف نگه داشتن بال پرنده هنگام پرواز اشاره شده است.
علامه طباطبایی باز بودن بال هنگام پرواز در
هوا را از شگفت انگیزترین رفتارهای
حیوان باشعور می‌داند.
برخی با توجه به
مشتق بودن «صافّات» و دلالت آن بر دوام و فعل بودن «یَقبِضنَ» و دلالت آن بر عدم دوام در آیه فوق چنین برداشت کرده‌اند که اصل در پرواز پرندگان باز بودن بالها بوده، بال‌زدن امری‌عارضی است.
آیه ۱
فاطر : «جاعِلِ المَلئِکةِ رُسُلاً اُولی اَجنِحَة مَثنی و ثُلثَ و رُبعَ» به شمار بال فرشتگان اشاره دارد. در برخی
روایات تفسیری بدون پرداختن به کیفیت و ماهیت بال فرشتگان تنها به شرحی لفظی از آیه فوق بسنده شده است.
برخی، فرشتگان را موجودات جسمانی
لطیف دانسته‌اند
که در این صورت
ماهیت بال آنان از سنخ بال پرندگان خواهد بود. برخی نیز آنان را موجوداتی روحانیِ
منزه از
جسم معرفی کرده‌اند
که در این صورت ماهیت بال آن‌ها متفاوت با ماهیت بال پرندگان خواهد بود؛ همچنین شمار بالها را
کنایه از قدرت و نیرومندی و سختکوشی و تفاوت مراتب آن‌ها دانسته‌اند.
در برخی
روایات تا ۶۰۰ بال برای آنان آمده است.
فیض کاشانی در تأویلی
عرفانی به نقل از ابن‌عربی، بالهای فرشتگان را مرتبط با مراتب وجود و کاربرد بالها را تنها برای نزول به مراتب پایین‌تر دانسته است.
عرفا در
تفسیر این گونه موارد گاهی بالهای فرشتگان را مسئله‌ای
غیبی و دور از دسترس علوم
بشری دانسته
و گاه
تأویلهایی در بیان حقیقت آن ذکر کرده‌اند
، چنان‌که برخی،
جبرئیل را
فرشته علم و زیاد بودن بالهای وی را بیانگر فراوان بودن قوای او دانسته‌اند که سبب آن اختلاف جویندگان
دانش و تفاوت
استعداد آنان است.
برخی از ایشان نیز تفاضلی میان فرشتگان نمی‌بینند.
در کنار این اقوال، برخی
مفسران معاصر با استناد به آیه فوق آن را دلیلی بر جسمانی بودن فرشتگان شمرده‌اند
که این دیدگاه با مخالفت جدی علامه طباطبایی روبه‌رو شده است.
آلوسی بحث در کیفیت بالهای فرشتگان را بی‌فایده قلمداد کرده‌است.
در آیه نخست صافّات
: «والصّفّتِ صَفّا» خداوند به بالهای گشوده فرشتگان
سوگند یاد می‌کند.
طبری واژه صافّات را جمع الجمع خوانده و اشاره‌ای به مفرد آن نکرده است.
قمی صافّات را افزون بر فرشتگان بر پیامبران وهرکس که برای خداوند صف آراید و او را بپرستد قابل تطبیق می‌داند.
برخی دیگر از
مفسران صافّات را گروهی از مؤمنان دانسته‌اند که صف آراسته در
نماز و
جهاد برمی‌خیزند.
برخی نیز با پذیرش دلالت آیه بر فرشتگان سعی در تعمیم آن داشته و سه قول را افزوده‌اند: صف کشیدن امتها در روز
قیامت با استناد به آیه ۴۸
کهف،
صف کشیدن پرندگان میان آسمان و زمین با استناد به آیه ۴۱ نور،
صف آراستن
جنگ آوران در نبرد با استناد به
آیه ۴
صفّ.
مفسران در بیان وجه توصیف فرشتگان به «صافّات» موارد گوناگونی را ارائه کرده‌اند؛ صف کشیدن فرشتگان برای خداوند در
آسمان،
صف کشیدن آنان در آسمان در حال
تسبیح گویی خداوند
، به صف درآمدن آنان در حال نماز گزاردن نزد
خداوند ، صف کشیدن آنان در انتظار فرمان الهی،
صف کشیدن آنان همچون صف آراستن
مؤمنان در
نماز که این معنا بیشترین‌دیدگاه
مفسران را دربرگرفته است.
در روایات
تفسیری برای بالهای فرشتگان آثار گوناگونی ذکر شده است؛ از جمله برخی از فرشتگان بزرگ، بعضی از مأموریتهای الهی را به وسیله بال خود انجام داده‌اند، چنان که
جبرئیل (علیه‌السلام) هنگامی که
قوم لوط خواستار عمل ناپسند با مهمانان
لوط (علیه‌السلام) شدند با بال خود به آنان زد و همگی نابینا شدند
و نیز بال خود را به دست آنان کشید و دستشان خشکید
و در روز بعد با یک بال خود
روستاهای آنان را واژگون ساخت.
در آیه ۸۸ حجر
: «واخفِض جَناحَک لِلمُؤمِنین» لزوم عطوفت
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در برابر مؤمنان به بال گشودن پرنده برای جوجه‌هایش تشبیه شده است. برخی
مفسران پس از بیان این نکته منظور از دو بال انسان را پهلو دانسته‌اند.
طبرسی آن‌را به
ابن‌عباس نسبت می‌دهد و می‌افزاید:
عرب گوید: فلان شخص «خافِض الجَناح» (فروبال) است و آن هنگامی است که باوقار و بردبار باشد، به این مناسبت که پرنده جوجه‌های خود را نزدیک کرده، ابتدا بال خود را می‌گشاید. سپس آن را پایین آورده، جوجه‌هایش را به زیر بال خود فرو می‌برد.
برخی دیگر از
مفسران، وجود این
خصلت را در پیامبر جهت پیروی مردم از
دین اسلام، لازم دانسته‌اند.
در آیه ۲۴
اسراء : «واخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَة» نیز تعبیری مجازی از لزوم محبت و قدردانی و فروتنی فرزندان در برابر والدین، همانند بال گشودن عطوفت آمیز پرنده بر جوجه‌هایش آمده است. طبری در ذیل آیه روایاتی آورده که در آن‌ها بر لزوم خودداری فرزندان از به جا نیاوردن درخواستهای
پدر و
مادر تأکید شده است.
عیّاشی در روایتی از این سفارش
امام صادق (علیه‌السلام) به فرزندان یاد می‌کند که جز با
رحمت و عطوفت به والدین نگاه نکرده، صدایتان را بر آنان بلند نکنید و دست خود را بر دستانشان نگذاشته، بر آنان پیشی نگیرید.
زمخشری قید «ذل» (ذلت و فروساری) را
مبالغه در فروتنی و خاکساری دانسته و آن را صفتی برای بال یا صاحب بال شمرده است.
طبرسی این تعبیر را به معنای تواضع و فروتنی در گفتار و
رفتار دانسته و مراد از «ذل» را نرمخویی و فروتنی، نه تن به ذلت دادن و خواری بیان کرده و برای قول خود شاهدی از سخنان عرب آورده است.
ابن عطیه اندلسی می‌افزاید: این تعبیر
استعاره‌ای از خوش خلقی و خوش طبعی است و اضافه شدن واژه «ذل» در آیه مربوط به
والدین و نیامدن آن در آیه خفض جناح پیامبر برای مؤمنان
را نشان عظمت و بزرگی حقوق والدین برشمرده است.
بحرالعلوم، سمرقندی؛ تأویل مشکل
القرآن؛ التبیان
فی تفسیر القرآن؛ ترتیب کتاب العین؛
تفسیر العیاشی؛
تفسیر القمی؛
التفسیر الکبیر؛
التفسیر المبین؛ جامع
البیان عن تأویل آی
القرآن؛ الجامع لاحکام
القرآن، قرطبی؛ جمهرة اللغه؛ روح المعانی
فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض الجنان و روح الجنان؛ شرح اصول الکافی؛ شرح توحید الصدوق؛ علم الیقین؛ الفتوحات المکیه؛ فقه الرضا (علیه‌السلام)؛ الکافی؛ الکشاف؛ لسان العرب؛
لطائف الاشارات؛ مجمع
البیان فی تفسیر القرآن؛ المحرر الوجیز
فی تفسیر الکتاب العزیز؛ معجم مقاییس اللغه؛ المیزان
فی تفسیرالقرآن؛ نهج‌البلاغه؛ وسائل‌الشیعه؛ الیواقیت والجواهر.
دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله بال.
