• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بال در قرآن

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



بال به معنای دو عضو کناری پرندگان و از مهم‌ترین اعضای فرشتگان می‌باشد.



معادل عربی آن «جَناح» و اصل آن به معنای میل داشتن به سمت و سویی است. بال در رسته پرندگان اهمیت بسزایی دارد و آن را دست و بازوی پرنده قلمداد کرده‌اند.
[۴] ترتیب العین، ص‌۱۵۳.



در قرآن ۷ بار و در سوره‌های انعام، اسراء، فاطر، صافّات، ملک، حجر، شعراء، به آن اشاره شده که این آیات در ارتباط با توصیف دو بال پرندگان و بال فرشتگان و تشبیه فروتنی و نرمخویی فرزندان در برابر والدین و نیز عطوفت و مهربانی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در برابر مؤمنان، به گشودن بال پرنده بر جوجه‌های خویش است.


در آیه ۳۸ انعام از پرواز پرندگان با دو بال سخن رفته است: «و لا طئِر یَطیرُ بِجَناحَیهِ...». مفسران غالباً قید «بِجَناحَیهِ» را برای تأکید دانسته‌اند، زیرا معلوم است که پرنده با دو بال خود پرواز می‌کند؛
[۱۴] تأویل مشکل القرآن، ص‌۲۴۳.
[۱۵] جامع البیان، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۲۴۹.
ولی برخی آن را برای احتراز از معنای مجازی مانند حرکت ماهی، کشتی و اسب که درباره آن‌ها نیز از واژه «طیر» استفاده می‌شود
[۱۶] المحررالوجیز، ج‌۶‌، ص‌۴۶.
[۱۷] روض الجنان، ج‌۷، ص‌۲۸۳.
یا خارج کردن فرشتگان
[۱۸] التفسیر الکبیر، ج‌۱۲، ص‌۲۱۳.
دانسته‌اند. برخی نیز به عدم امکان پرواز با کمتر از دو بال اشاره کرده‌اند.
[۱۹] تفسیر قرطبی، ج‌۶‌، ص‌۲۷۰.
آلوسی به نقل از بعضی مفسران متأخر، این قید را برای به تصویر کشیدن حالت عجیب پرواز دانسته که نشانه کمال توانایی خداوند است.
[۲۰] روح المعانی، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۲۰۷.
[۲۱] روح المعانی، مج‌۵‌، ج‌۷، ص۲۰۹.



توجه به شگفتیهای بالهای پرندگان در برخی روایات نیز به چشم می‌خورد. چگونگی پرواز با دو بال در روایات فقهی، ملاک تشخیص حلال گوشت بودن پرنده معرفی شده است. در آیه ۱۹ ملک : «اَوَ لَم‌یَرَوا اِلَی الطَّیرِ فَوقَهُم صفّت و یَقبِضنَ...» به بیان بال زدن و صاف نگه داشتن بال پرنده هنگام پرواز اشاره شده است. علامه طباطبایی باز بودن بال هنگام پرواز در هوا را از شگفت انگیزترین رفتارهای حیوان باشعور می‌داند. برخی با توجه به مشتق بودن «صافّات» و دلالت آن بر دوام و فعل بودن «یَقبِضنَ» و دلالت آن بر عدم دوام در آیه فوق چنین برداشت کرده‌اند که اصل در پرواز پرندگان باز بودن بالها بوده، بال‌زدن‌ امری‌عارضی است.
[۲۷] التفسیر الکبیر، ج‌۳۰، ص‌۷۱.
[۲۸] روح المعانی، مج‌۱۶، ج‌۲۹، ص‌۲۹.
آیه ۱ فاطر : «جاعِلِ المَلئِکةِ رُسُلاً اُولی اَجنِحَة مَثنی و ثُلثَ و رُبعَ» به شمار بال فرشتگان اشاره دارد. در برخی روایات تفسیری بدون پرداختن به کیفیت و ماهیت بال فرشتگان تنها به شرحی لفظی از آیه فوق بسنده شده است.
[۳۰] جامع‌البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۱۳۷.



برخی، فرشتگان را موجودات جسمانی لطیف دانسته‌اند که در این صورت ماهیت بال آنان از سنخ بال پرندگان خواهد بود. برخی نیز آنان را موجوداتی روحانیِ منزه از جسم معرفی کرده‌اند که در این صورت ماهیت بال آن‌ها متفاوت با ماهیت بال پرندگان خواهد بود؛ همچنین شمار بالها را کنایه از قدرت و نیرومندی و سختکوشی و تفاوت مراتب آن‌ها دانسته‌اند. در برخی روایات تا ۶۰۰ بال برای آنان آمده است.


فیض کاشانی در تأویلی عرفانی به نقل از ابن‌عربی، بالهای فرشتگان را مرتبط با مراتب وجود و کاربرد بالها را تنها برای نزول به مراتب پایین‌تر دانسته است.
[۳۶] علم الیقین، ج‌۱، ص‌۴۳۱.
عرفا در تفسیر این گونه موارد گاهی بالهای فرشتگان را مسئله‌ای غیبی و دور از دسترس علوم بشری دانسته
[۳۷] لطائف الاشارات، ج‌۳، ص‌۵۹‌.
و گاه تأویلهایی در بیان حقیقت آن ذکر کرده‌اند
[۳۸] الفتوحات المکیه، ج‌۳، ص‌۵۳‌.
، چنان‌که برخی، جبرئیل را فرشته علم و زیاد بودن بالهای وی را بیانگر فراوان بودن قوای او دانسته‌اند که سبب آن اختلاف جویندگان دانش و تفاوت استعداد آنان است.
[۳۹] شرح توحید الصدوق، ج‌۲، ص‌۳۱۸.
برخی از ایشان نیز تفاضلی میان فرشتگان نمی‌بینند.
[۴۰] الیواقیت والجواهر، ج‌۲، ص‌۳۹۳.

در کنار این اقوال، برخی مفسران معاصر با استناد به آیه فوق آن را دلیلی بر جسمانی بودن فرشتگان شمرده‌اند
[۴۱] التفسیر المبین، ص‌۴۳۹.
که این دیدگاه با مخالفت جدی علامه طباطبایی روبه‌رو شده است. آلوسی بحث در کیفیت بالهای فرشتگان را بی‌فایده قلمداد کرده‌است.
[۴۳] روح المعانی، مج‌۱۲، ج‌۲۱، ص‌۲۴۰.



در آیه نخست صافّات : «والصّفّتِ صَفّا» خداوند به بالهای گشوده فرشتگان سوگند یاد می‌کند. طبری واژه صافّات را جمع الجمع خوانده و اشاره‌ای به مفرد آن نکرده است.
[۴۶] جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۳، ص‌۴۱.
قمی صافّات را افزون بر فرشتگان بر پیامبران وهرکس که برای خداوند صف آراید و او را بپرستد قابل تطبیق می‌داند.
[۴۷] تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۲۲۱.
برخی دیگر از مفسران صافّات را گروهی از مؤمنان دانسته‌اند که صف آراسته در نماز و جهاد برمی‌خیزند.
[۴۸] مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۶۸۳‌.
برخی نیز با پذیرش دلالت آیه بر فرشتگان سعی در تعمیم آن داشته و سه قول را افزوده‌اند: صف کشیدن امتها در روز قیامت با استناد به آیه ۴۸ کهف، صف کشیدن پرندگان میان آسمان و زمین با استناد به آیه ۴۱ نور، صف آراستن جنگ آوران در نبرد با استناد به آیه ‌۴ صفّ. مفسران در بیان وجه توصیف فرشتگان به «صافّات» موارد گوناگونی را ارائه کرده‌اند؛ صف کشیدن فرشتگان برای خداوند در آسمان،
[۵۳] جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۳، ص‌۴۱.
صف کشیدن آنان در آسمان در حال تسبیح‌ گویی خداوند ، به صف درآمدن آنان در حال نماز گزاردن نزد خداوند ، صف کشیدن آنان در انتظار فرمان الهی، صف کشیدن آنان همچون صف آراستن مؤمنان در نماز که این معنا بیشترین‌دیدگاه مفسران را دربرگرفته است.
[۵۸] مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۶۸۳‌.



در روایات تفسیری برای بالهای فرشتگان آثار گوناگونی ذکر شده است؛ از جمله برخی از فرشتگان بزرگ، بعضی از مأموریتهای الهی را به وسیله بال خود انجام داده‌اند، چنان که جبرئیل (علیه‌السلام) هنگامی که قوم لوط خواستار عمل ناپسند با مهمانان لوط (علیه‌السلام) شدند با بال خود به آنان زد و همگی نابینا شدند
[۶۰] تفسیر قرطبی، ج‌۱۷، ص‌۹۴.
و نیز بال خود را به دست آنان کشید و دستشان خشکید
[۶۲] تفسیر قرطبی، ج‌۹، ص‌۵۳‌.
و در روز بعد با یک بال خود روستاهای آنان را واژگون ساخت.
[۶۵] جامع البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۷، ص‌۱۰۳.
[۶۶] تفسیر قرطبی، ج‌۹، ص‌۵۵‌.



در آیه ۸۸ حجر : «واخفِض جَناحَک لِلمُؤمِنین» لزوم عطوفت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در برابر مؤمنان به بال گشودن پرنده برای جوجه‌هایش تشبیه شده است. برخی مفسران پس از بیان این نکته منظور از دو بال انسان را پهلو دانسته‌اند.
[۶۸] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۵۳۱‌.
طبرسی آن‌را به ابن‌عباس نسبت می‌دهد و می‌افزاید: عرب گوید: فلان شخص «خافِض الجَناح» (فروبال) است و آن هنگامی است که باوقار و بردبار باشد، به این مناسبت که پرنده جوجه‌های خود را نزدیک کرده، ابتدا بال خود را می‌گشاید. سپس آن را پایین آورده، جوجه‌هایش را به زیر بال خود فرو می‌برد.
[۶۹] المحررالوجیز، ج‌۱۰، ص‌۱۵۰.
[۷۰] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۵۳۱‌.
برخی دیگر از مفسران، وجود این خصلت را در پیامبر جهت پیروی مردم از دین اسلام، لازم دانسته‌اند.
[۷۱] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۵۳۱‌.



در آیه ۲۴ اسراء : «واخفِض لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحمَة» نیز تعبیری مجازی از لزوم محبت و قدردانی و فروتنی فرزندان در برابر والدین، همانند بال گشودن عطوفت آمیز پرنده بر جوجه‌هایش آمده است. طبری در ذیل آیه روایاتی آورده که در آن‌ها بر لزوم خودداری فرزندان از به جا نیاوردن درخواستهای پدر و مادر تأکید شده است.
[۷۳] جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۸۵‌-۸۶‌.
عیّاشی در روایتی از این سفارش امام صادق (علیه‌السلام) به فرزندان یاد می‌کند که جز با رحمت و عطوفت به والدین نگاه نکرده، صدایتان را بر آنان بلند نکنید و دست خود را بر دستانشان نگذاشته، بر آنان پیشی نگیرید. زمخشری قید «ذل» (ذلت و فروساری) را مبالغه در فروتنی و خاکساری دانسته و آن را صفتی برای بال یا صاحب بال شمرده است. طبرسی این تعبیر را به معنای تواضع و فروتنی در گفتار و رفتار دانسته و مراد از «ذل» را نرمخویی و فروتنی، نه تن به ذلت دادن و خواری بیان کرده و برای قول خود شاهدی از سخنان عرب آورده است.
[۷۶] مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۳۱‌.
ابن عطیه اندلسی می‌افزاید: این تعبیر استعاره‌ای از خوش خلقی و خوش طبعی است و اضافه شدن واژه «ذل» در آیه مربوط به والدین و نیامدن آن در آیه خفض جناح پیامبر برای مؤمنان را نشان عظمت و بزرگی حقوق والدین برشمرده است.
[۷۸] المحرر الوجیز، ج‌۱۰، ص‌۲۷۹‌-۲۸۰.



بحرالعلوم، سمرقندی؛ تأویل مشکل القرآن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ ترتیب کتاب العین؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ التفسیر المبین؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جمهرة اللغه؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض الجنان و روح الجنان؛ شرح اصول الکافی؛ شرح توحید الصدوق؛ علم الیقین؛ الفتوحات المکیه؛ فقه الرضا (علیه‌السلام)؛ الکافی؛ الکشاف؛ لسان العرب؛ لطائف الاشارات؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ معجم مقاییس اللغه؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ نهج‌البلاغه؛ وسائل‌الشیعه؛ الیواقیت و‌الجواهر.


۱. مقاییس اللغه، ج‌۱، ص‌۴۸۷، «جنح».    
۲. جمهرة اللغه، ج‌۱، ص‌۴۴۲.    
۳. لسان العرب، ج‌۲، ص‌۴۲۸، «جنح».    
۴. ترتیب العین، ص‌۱۵۳.
۵. انعام /سوره۶، آیه۳۸.    
۶. اسراء /سوره۱۷، آیه۲۴.    
۷. فاطر /سوره۳۵، آیه۱.    
۸. صافات/سوره۳۷، آیه۱.    
۹. ملک /سوره۶۷، آیه۱۹.    
۱۰. حجر/سوره۱۵، آیه۸۸‌.    
۱۱. شعراء/سوره۲۶، آیه۲۱۵.    
۱۲. انعام/سوره۶، آیه۳۸.    
۱۳. التبیان، ج‌۴، ص‌۱۲۸.    
۱۴. تأویل مشکل القرآن، ص‌۲۴۳.
۱۵. جامع البیان، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۲۴۹.
۱۶. المحررالوجیز، ج‌۶‌، ص‌۴۶.
۱۷. روض الجنان، ج‌۷، ص‌۲۸۳.
۱۸. التفسیر الکبیر، ج‌۱۲، ص‌۲۱۳.
۱۹. تفسیر قرطبی، ج‌۶‌، ص‌۲۷۰.
۲۰. روح المعانی، مج‌۵‌، ج‌۷، ص‌۲۰۷.
۲۱. روح المعانی، مج‌۵‌، ج‌۷، ص۲۰۹.
۲۲. نهج البلاغه، خطبه ۱۵۵.    
۲۳. فقه الرضا (علیه‌السلام)، ص‌۲۹۵.    
۲۴. وسائل الشیعه، ج‌۲۴، ص‌۱۵۲‌-۱۵۳.    
۲۵. ملک/سوره۶۷، آیه۱۹.    
۲۶. المیزان، ج‌۱۵، ص‌۱۳۴.    
۲۷. التفسیر الکبیر، ج‌۳۰، ص‌۷۱.
۲۸. روح المعانی، مج‌۱۶، ج‌۲۹، ص‌۲۹.
۲۹. فاطر/سوره۳۵، آیه۱.    
۳۰. جامع‌البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۲، ص‌۱۳۷.
۳۱. الکافی، ج‌۸‌، ص‌۲۷۲.    
۳۲. شرح اصول الکافی، ج‌۲، ص‌۸۹‌.    
۳۳. المیزان، ج‌۱۷، ص‌۱۳.    
۳۴. شرح اصول الکافی، ج‌۱۲، ص‌۳۸۳.    
۳۵. الکشاف، ج‌۳، ص‌۵۹۶‌.    
۳۶. علم الیقین، ج‌۱، ص‌۴۳۱.
۳۷. لطائف الاشارات، ج‌۳، ص‌۵۹‌.
۳۸. الفتوحات المکیه، ج‌۳، ص‌۵۳‌.
۳۹. شرح توحید الصدوق، ج‌۲، ص‌۳۱۸.
۴۰. الیواقیت والجواهر، ج‌۲، ص‌۳۹۳.
۴۱. التفسیر المبین، ص‌۴۳۹.
۴۲. المیزان، ج‌۱۷، ص‌۱۳.    
۴۳. روح المعانی، مج‌۱۲، ج‌۲۱، ص‌۲۴۰.
۴۴. صافات/سوره۳۷، آیه۱.    
۴۵. التبیان، ج‌۸‌، ص‌۴۸۱.    
۴۶. جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۳، ص‌۴۱.
۴۷. تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۲۲۱.
۴۸. مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۶۸۳‌.
۴۹. کهف /سوره۱۸، آیه۴۸.    
۵۰. نور/سوره۲۴، آیه۴۱.    
۵۱. صف/سوره۶۱، آیه۴.    
۵۲. تفسیر سمرقندی، ج‌۳، ص‌۱۳۵.    
۵۳. جامع البیان، مج‌۱۲، ج‌۲۳، ص‌۴۱.
۵۴. التبیان، ج‌۸‌، ص‌۴۸۱.    
۵۵. التبیان، ج‌۸‌، ص‌۴۸۱‌-۴۸۲.    
۵۶. التبیان، ج‌۸‌، ص‌۴۸۲.    
۵۷. التبیان، ج‌۸‌، ص‌۴۸۲.    
۵۸. مجمع البیان، ج‌۸‌، ص‌۶۸۳‌.
۵۹. قمر/سوره۵۴، آیه۳۷.    
۶۰. تفسیر قرطبی، ج‌۱۷، ص‌۹۴.
۶۱. هود/سوره۱۱، آیه۸۱.    
۶۲. تفسیر قرطبی، ج‌۹، ص‌۵۳‌.
۶۳. هود/سوره۱۱، آیه۸۲‌.    
۶۴. نجم/سوره۵۳، آیه۵۳.    
۶۵. جامع البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۷، ص‌۱۰۳.
۶۶. تفسیر قرطبی، ج‌۹، ص‌۵۵‌.
۶۷. حجر/سوره۱۵، آیه۸۸.    
۶۸. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۵۳۱‌.
۶۹. المحررالوجیز، ج‌۱۰، ص‌۱۵۰.
۷۰. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۵۳۱‌.
۷۱. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۵۳۱‌.
۷۲. اسراء/سوره۱۷، آیه۲۴.    
۷۳. جامع البیان، مج‌۹، ج‌۱۵، ص‌۸۵‌-۸۶‌.
۷۴. تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۲۸۵.    
۷۵. الکشاف، ج‌۲، ص‌۶۵۸‌.    
۷۶. مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۶۳۱‌.
۷۷. حجر/سوره۱۵، آیه۸۸.    
۷۸. المحرر الوجیز، ج‌۱۰، ص‌۲۷۹‌-۲۸۰.



دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله بال.    




جعبه ابزار