باب علی در مسجدالحرام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باب علی علیه السلام از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام است.
باب علی علیه السلام از درهای
مسجدالحرام در جنوب دیوار شرقی مسجد است
که در سده سوم ق. با نام
باب البَطحاء به سبب قرار گرفتن در برابر مجرای وادی
بطحاء و نیز
باب سوق اللیل (جایی در مکه)
و
باب بنی‌هاشم از آن یاد شده است.
نخستین بار در سده پنجم ق. به نام این
باب و ورود حضرت علی علیه السلام از آن برای گزاردن
نماز اشاره شده است.
از آن هنگام تا کنون این در با همین نام شناخته می‌شود.
برخی قرار گرفتن این
باب در برابر
شعب علی علیه السلام (بنی هاشم یا ابی‌طالب) را علت این نامگذاری دانسته‌اند.
این
باب در گسترش دوم دوران مهدی عباسی (حک:۱۵۸-۱۶۹ق.) به عنوان پنجمین و واپسین در دیوار شرقی ساخته شد.
بنای آن را آغاز گسترش مسجدالحرام در این دوره دانسته‌اند.
شماری بر این باورند که در این گسترش، پس از افزوده شدن ۹۰ ذراع (حدود پنجاه و پنج متر و نیم) به مساحت
مسجد ، مجرایی برای عبور سیل به مسجد افزوده شد.
از این رو، این در با طراحی مهندسی ویژه، در مکانی قرار گرفت که سیل از این در وارد و با کمترین آسیب‌رسانی از
باب بقالین (حَزْوَرَه) در ضلع غربی مسجد خارج شود.
بنای این
باب و گزارش‌های دقیق ساخت آن، به قلم تاریخ‌نگاران دوره‌های گوناگون ثبت شده است. این
باب در آغاز با پهنای ۲۱ ذرع (بیش از ۱۰ متر) با سه ورودی و سه طاق به
ارتفاع ۱۳ ذرع (بیش از ۶ متر) که بر دو ستون مرمرین قرار داشتند، بنا نهاده شد. هر ورودی با دو لنگه در چوبی از جنس
ساج ، باز و بسته می‌شد. درون و بیرون طاق‌ها کاشی‌های رنگی نماکاری شده، داشت. دو طرفِ در با صفحه‌های مرمرین سفید، قرمز و زرد و سنگ‌های
مرمر با آب
طلا تزیین شده بود.
این
باب با هفت
یا پنج پله
به بیرون مسجد می‌رسید. هم‌زمان با ساخت این در، مناره‌ای به ارتفاع ۹۰ متر
کنار آن فراهم شد که به
مناره باب علی شناخته گشت.
بالای این
باب، پنجره‌ای در فاصله ۲۳ ذرعی (حدود ۱۱ متر) آستانه در، به پهنای ۲۴ ذرع (کمتر از ۱۲ متر) و ارتفاع چهار ذرع (حدود دو متر) از جنس چوب ساج، مزین به طلا و گوهر، وجود داشت.
این
باب در دوره‌های گوناگون مرمت و بازسازی شد؛ از جمله تعمیر به سال ۷۳۸ق. پس از کنده شدن لنگه‌های آن بر اثر جریان سیل
به سال ۸۲۶ق. در دوران حکومت
بَرَسبای مملوکی ؛ و نیز اول محرم سال ۸۸۱ق. در دوران حکومت سلطان
سیف الدین قایتبای مملوکی (حک:۸۷۲-۹۰۱ق.).
همچنین به سال۹۶۴ق. در گسترش دوره سلطان
سلیمان قانونی • (حک:۹۲۶-۹۷۴ق.) تعمیراتی در آن صورت گرفت.
در گسترش مسجدالحرام (۹۸۰-۹۸۴ق.) در دوران حکومت سلطان سلیم دوم (حک:۹۷۴-۹۸۲ق.) و سلطان مراد (حک:۹۸۲-۱۰۰۳ق.) این
باب ویران و بازسازی شد.
این تجدید بنا باعث تغییرهایی در شکل معماری آن گشت و در با همان وسعت، با سه ورودی و هر ورودی با دو لنگه در چوبی ساخته شد. بر بالای هر یک از ورودی‌ها، طاق‌های مخروطی ساختند و آن را با رنگ‌های متضاد نقش زدند. از این تضاد رنگ در نمای بیرونی در‌ها نیز بهره بردند. این سه طاق بر دو ستون مستطیل قرار گرفتند.
میزان ارتفاع در از سطح مسجد ۱۳ پله (هر پله ۲۸ سانتی متر)
و از سطح خیابان پنج پله بود.
بالای این در، کتیبه‌ای قرار داشت که از
باب عباس آغاز می‌شد و تا
باب علی ادامه داشت.
در
باب بنی‌هاشم، میله سبز رنگی برای کسانی که بخواهند از
مروه به طرف
صفا بروند، قرار داشت.
بالای این دو در ۱۱۵
یا ۱۲۵
کنگره سنگی به شکل برگ‌های سه گوش ساخته شد. در ورودی از درون و بیرون، دارای کتیبه‌های سنگی بود که زمان واپسین گسترش مسجدالحرام در تاریخ ۹۸۴ق. بر روی آن حکاکی شده بود.
نیز کتیبه‌ای بالای این در با خط ثلث به بازسازی آن به فرمان
سلطان مراد به سال ۹۸۸ق.
اشاره داشت.
در سال ۱۲۵۹ق. به فرمان
عبدالمجید دوم عثمانی (حک:۱۲۵۵-۱۲۷۷ق.) یک راهرو برای این در ساخته شد.
باب علی با همین ویژگی‌های باقی ماند تا در گسترش اول سعودی (۱۳۶۸-۱۳۷۵ق.) از میان رفت و محدوده آن به مسعی افزوده شد. به جای آن، دری دیگر با سه طاق و دو ورودی در مسعی با همین نام ساخته شد.
ارتفاع این
باب به اندازه سه طبقه از مسجدالحرام بود و بالای هر طاق پنجره‌ای محراب‌گون با نرده‌های آهنی فراهم شد. برای این
باب، چهار ستون ساختند که ارتفاع آن تا پایان طبقه دوم بود. قسمت پایین ستون را با
سنگ گرانیت مشکی دارای رگه‌های سفید نماکاری کردند. بالای هر ستون، تاجی در حد فاصل میان طبقه دوم و سوم قرار داشت. در قسمت فوقانی طاق‌ها نیز سه ایوان با سنگ مرمر سفید طرح‌دار چشم‌نوازی می‌کرد. در وسط این ایوان‌ها دو مستطیل درون یکدیگر طراحی شده بود. مستیطل درونی یک ستاره با ۱۶ ضلع در وسط داشت. برای هر یک از دو ورودی
باب، دو لنگه در چوبی با طراحی‌های اسلامی و مزین به آیات و نام‌های مبارک خداوند ساخته شده بود. این
باب به سال ۱۴۳۰ق. در گسترش
مسعی و مسجدالحرام از میان رفت و امروزه (۱۴۳۲ق.) دری دیگر با همین نام در حال ساخت است.
در منابع، از رویدادها و مراسم مربوط به
باب علی یاد نشده است. تنها جار الله بن فهد (م.۹۵۴ق.) در توضیح چگونگی انجام مراسم جشن ولادت
پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به حرکت شرکت‌کنندگان در این جشن از محل ولادت ایشان و ورود افراد به مسجدالحرام از این
باب اشاره دارد.
به گزارش عمادزاده، در سده ۱۴ق. رسم بر این بود که حاجیان
ایران و
عراق رفت و آمد خویش را از این
باب انجام دهند.
باب علی همچنین نام یکی از درهای کنونی
مسجد النبی است.
اتحاف الوری :
عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق.)، به كوشش عبدالكريم،
مکه ، جامعة ام القري، ۱۴۰۸ق؛
اخبار مکه :
الازرقی (م.۲۴۸ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ اخبار مكه:
الفاکهی (م.۲۷۹ق.)، به كوشش ابن دهيش،
بیروت ، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛
الارج المسکی فی تاریخ المکی :
علی عبدالقادر الطبری (م.۱۰۷۰ق.)، به كوشش الجمال، مكه، المكتبة التجاريه، ۱۴۱۶ق؛
الاعلاق النفیسه :
ابن رسته (م.قرن۳ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۸۹۲م؛
الاعلام باعلام بیت الله الحرام :
محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق.)، به كوشش علي محمد، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه، ۱۴۲۵ق؛
البلدان :
یعقوبی (م.۲۸۴ق.)، به كوشش صناوي، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۲۲ق؛
تاریخ جغرافیای مکه معظمه :
حسین عمادزاده ،
تهران ، مكتب قرآن؛
تاریخ عمارة المسجدالحرام :
حسین عبدالله باسلامه،
جده ، تهامه، ۱۴۰۰ق؛
تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام :
طه عبدالقادر ، مكه، جامعة ام القري؛
التاریخ القویم :
محمد طاهر الکردی ، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛
التعریف بتاریخ و معالم المسجد النبوی الشریف :
ضیاء بن محمد عطار ، كنوز المعرفه، ۱۴۳۲ق؛
حرمین شریفین :
حسین قره‌چانلو ، تهران، امير كبير، ۱۳۶۲ش؛
سفرنامه حجاز :
محمد لبیب البتنونی ، ترجمه: انصاري، تهران، مشعر، ۱۳۸۱ش؛
سفرنامه ناصر خسرو :
ناصر خسرو (م.۴۸۱ق.)، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش؛
شفاء الغرام :
محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۲۱ق؛
العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین :محمد الفأسي (م.۸۳۲ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۹ق؛
عمارة المسجدالحرام و المسجد النبوی فی العهد السعودی :
عبداللطیف ابن دهیش ،
ریاض ، الامانة العامة للاحتفال بمرور مائة عام علي تأسيس المملكه، ۱۴۱۹ق؛
قاموس الحرمین الشریفین :
محمد رضا النعمتی ،
قم ، مشعر، ۱۴۱۸ق؛
مرآة الحرمین :ابراهيم رفعت پاشا (م.۱۳۵۳ق.)، قم، المطبعة العلميه، ۱۳۴۴ق؛
معجم معالم الحجاز :
عاتق بن غیث البلادی ، دار مكه، ۱۴۰۰ق؛
موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره :احمد زكي يماني، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق؛
نیل المنی بذیل بلوغ القری :محمد جارالله بن فهد، به كوشش الهيله، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۰ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«باب علی در مسجدالحرام ».
