اهل ذمه در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
غیر
مسلمانان مقیم در
سرزمین اسلامی، به موجب
قرارداد ذمّه را اهل
ذمّه گویند.
اهل در
لغت به معنای خانواده،
شایسته و سزاوار، ساکن، پیرو کیش یا نظر یا طریقه‌ای خاص و نیز معانی دیگر
و
ذمّه از ریشه «ذ‌م‌م» به معنای سرزنش کردن آمده است.
به نوشته ابن‌فارس
عهد و پیمان را از آن رو ذمام گفته‌اند که انسان با زیر پا گذاشتن آن سرزنش می‌شود.
ابوعبید
ذمّه را به معنای امان دانسته
و برخی دیگر آن را به معنای عهد و
ضمان می‌دانند
و در
اصطلاح،
فقه،
عقد و قراردادی است که میان مسلمانان و برخی از غیر مسلمانان
منعقد می‌گردد
و به موجب آن، این افراد ملزم به پرداخت
جزیه و رعایت شرایطی دیگر شده و در برابر،
حکومت اسلامی موظف است از مال، جان و دیگر
حقوق آنان حراست کند.
به کسانی که این قرارداد با آنان
منعقد می‌گردد «اهل
ذمّه» می‌گویند. سبب نامگذاری اهل
ذمّه به این نام آن است که با دادن جزیه، مال و جانشان در
امنیت قرار می‌گیرد
یا آن‌که با بستن قرارداد
ذمّه در پیمان و ضمان مسلمانان داخل می‌شوند.
غرض از بستن چنین پیمانی پایان دادن به حالت تضاد و دشمنی میان پیروان
ادیان و ایجاد نوعی اتحاد و همزیستی مسالمت‌آمیز میان مسلمانان و غیر مسلمانان در قلمرو حکومت اسلامی است
؛ همچنین این امر سبب می‌گردد که پیروان ادیان دیگر با حقایق
اسلام آشنا شده، بدان متمایل گردند.
طرف قرارداد در این
عقد امام یا
نایب خاص او و در عهد غیبت
حاکم اسلامی است.
برای چنین
عقدی شرایط گوناگونی در
فقه اسلامی بیان شده که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از:
۱. پرداخت جزیه.
۲. خودداری از هر کاری که با
مصالحه میان طرفین سازگار نباشد؛ مانند
جاسوسی کردن برای
دشمن .
۳. پرهیز از آزار رسانی به مسلمانان و انجام دادن کارهای خلاف؛ مانند
زنا و
سرقت .
۴. تظاهر نکردن به کارهای ناپسندی مانند نوشیدن شراب و خوردن
گوشت خوک ، هرچند در
شریعت آنان
جایز باشد.
۵. پرهیز از احداث
کنیسه و ناقوس زدن.
۶. التزام به احکام قضایی مسلمانان.
درباره گستره اهل
ذمه و این‌که آیا شامل همه غیر مسلمانان می‌شود یا برخی از آنان،
فقها اختلاف نظر دارند؛
امامیه و بیش‌تر فقیهان
اهل‌سنت با استناد به آیه جزیه که در آن تنها از اهل کتاب سخن به میان آمده: «مِنَ الَّذینَ اوتوا الکِتبَ حَتّی یُعطوا الجِزیَة»
و برخی
احادیث اهل
ذمّه را منحصر به
اهل کتاب می‌دانند که شامل
یهود ،
نصارا و
مجوس می‌شود.
و در کتابی بودن
صابئان و
سامره نیز اختلاف نظر وجود دارد.
شماری از فقیهان اهل سنت با‌استناد به احادیث برآن‌اند که اهل
ذمّه همه کافران، اعم از
عرب و
عجم و اهل کتاب و
مشرکان را دربرمی‌گیرد.
نظر دیگر این است که
عقد ذمّه شامل همه غیر مسلمانان جز بت‌پرستان می‌شود.
بر پایه نظر نخست، کافران غیر کتابی که در قلمرو حکومت اسلامی
اقامت دارند یا در آن تردد می‌کنند داخل عنوان
عقود دیگری همچون
امان یا
صلح بوده، مشمول شرایط این
عقود هستند.
احکام اهل
الذمه؛ احکام الذمیین والمستأمنین فی‌دار الاسلام؛ احکام القرآن، جصاص؛ ارشاد الاذهان الی احکام الایمان؛ ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد؛ بحارالانوار؛ تاریخ الامم و الملوک، طبری؛ تاریخ الیعقوبی؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تحریرالاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه؛ تحریرالوسیله؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تذکرة الفقهاء؛ ترتیب کتاب العین؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقایق و بحرالغرائب؛ التفسیر المنیر فی
العقیدة و‌الشریعة و‌المنهج؛ تفسیر نمونه؛ جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعه؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جامع المقاصد فی شرح القواعد؛ جامع المدارک فی شرح المختصر النافع؛ الجزیة و احکامها فی الفقه الاسلامی؛ الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ثعالبی؛ جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛ الحاوی الکبیر؛ حقوق اقلیتها بر اساس قرارداد
ذمه؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ زادالمسیر فی علم التفسیر؛ زبدة‌البیان فی براهین احکام القرآن؛ سنن ابی داود؛ السیرة‌النبویه، ابن‌هشام؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)؛ الطبقات الکبری؛ عیون الاثر فی فنون المغازی و‌الشمائل و السیر؛ فتح‌الباری شرح صحیح البخاری؛ فتح‌القدیر؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ الفقه؛ الفقه الاسلامی و ادلته؛ فقه‌القرآن، راوندی؛ الکافی؛ کتاب الخراج؛ کتاب الخلاف؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ کنزالعمال فی سنن الاقوال و‌الافعال؛ لغت نامه؛ المباهله؛ المبسوط، سرخسی؛ المبسوط فی فقه الامامیه، طوسی؛ مجمع البحرین؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ مختلف‌الشیعة فی احکام الشریعه؛ مسالک‌الافهام الی آیات الاحکام؛ مستدرک الوسائل؛ مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموضوعیه؛ معجم مقاییس اللغه؛ المغنی و‌الشرح الکبیر؛ مکاتیب الرسول؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب؛ من لا یحضره الفقیه؛ مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، سبزواری؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نهج‌البلاغه.
دائرة المعارف قرآن کریم جلد پنجم، برگرفته از مقاله«اهل ذمه قرآن» شماره۵.
