• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اهل الذکر (قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ذکر در لغت به معنای قوه حافظه و یاد کردن است؛ خواه با زبان یا قلب . به قرآن و رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نیز ذکر گفته شده و اهل ذکر در این مدخل، آگاهان به طور عموم، عالمان به کتاب‌های آسمانی و امامان علیهم ‌السلام می باشند.


ذکر در لغت به معنای قوه حافظه و یاد کردن است؛ خواه با زبان یا قلب.
[۱] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۱۷۹.    
به قرآن
[۲] زخرف/سوره۴۳، آیه۴۳-۴۴.    
و رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
[۳] طلاق/سوره۵۶، ایه۱۰- ۱۱.    
نیز ذکر گفته شده و اهل ذکر در این مدخل، آگاهان («فسئلوا اهل الذکر» به یک اصل عمومی عقلایی دلالت دارد و آن وجوب رجوع جاهل به عالم است.
[۴] طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۲، ص۲۵۹.    
) به طور عموم، عالمان به کتاب‌های آسمانی (مطابق ظاهر و سیاق آیات ۷ و ۴۳ سوره‌های انبیا و نحل .
[۵] انبیا/سوره ۲۱، آیه۷.    
[۶] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۷۳.    
[۷] فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، ج۳، ص۳۳۱.    
[۸] طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۴، ص۳۵۶.    
[۹] نحل/سوره۱۶، آیه۴۳.    
)
[۱۰] فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، ج۳، ص۱۳۶.    
[۱۱] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۱۵۹.    
[۱۲] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۲۴۱.    
و امامان علیهم ‌السلام
[۱۳] عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج۳، ص۵۵، ح ۸۹.    
[۱۴] عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج۳، ص۵۶، ح ۹۳ - ۹۴.    
هستند.

۱.۱ - کلام حضرت امام باقر

در تفسیر قمى به سند خود از زراره از امام ابی جعفر علیه‌السّلام روایت کرده که در ذیل آیه «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون» در جواب او پرسید مقصود چه کسانی هستند؟ فرمود: مقصود از اهل ذکر ماییم. زراره می‌گوید: پرسیدم پس مسؤول هم شمایید؟ فرمود: بله. پرسیدم : سائل هم ماییم؟ فرمود: بله. پرسیدم : پس بر ما است که از شما پرسش کنیم؟ فرمود: بله. پرسیدم : پس بر شما هم لازم است که جواب ما را بگویید؟ فرمود: نه بر ما واجب نیست و ما در پاسخ گفتن به شما مختاریم اگر خواستیم جواب می‌دهیم و گرنه، نه، آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: «هذا عطاونا فامنن او امسک» (این عطای ما به شما است خواستید بر مردم منت بگذارید و خواستید خودداری کنید مسؤ ول نخواهید بود).
[۱۵] طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۴، ص۳۵۹.    


۱.۲ - معنای ذکر

کلمه ذکر به معنای حفظ معنای چیزی و یا استحضار آن است و به هر چیزی که آدمی بوسیله آن حفظ شود و یا مستحضر گردد ذکر گفته می‌شود. راغب در مفردات
[۱۶] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۱۷۹.    
گفته است : ذکر، یک مرتبه گفته می‌شود و از آن، آن هیئت و وضع درونی اراده می‌شود که برای انسان ممکن می‌شود بوسیله آن، مطالب و آموخته هایش را حفظ کند، و ذکر به این معنی مرادف با کلمه حفظ است با این تفاوت که حفظ را به اعتبار نگهداری آن محفوظ بکار می‌برند، و ذکر را به اعتبار اینکه محفوظ و مستحضر است، یک مرتبه هم ذکر گفته می‌شود و از آن حضور مطلب در قلب و یا در زبان اراده می‌شود، و بهمین جهت است که بعضی گفته‌اند: ذکر دو جور است، ذکر به قلب و ذکر به زبان ، و هر یک از این دو جور خود دو نوعند، یکی بعد از فراموشی که در فارسی به آن به یاد آوردن می‌گویند، و یکی هم بدون سابقه فراموشی که در حقیقت ادامه حفظ است. و ظاهرا اصل در این کلمه، ذکر قلبی است، و اگر لفظ را هم ذکر گفته‌اند به اعتبار این است که لفظ معنا را بر دل القاء می‌کند و به همین اعتبار در قرآن کریم هم استعمال شده، چیزی که هست در عرف قرآن اگر این کلمه مقید به قیدی نشد معنایش یاد خداست.
[۱۷] طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۲، ص۳۷۴.    


قرآن کریم ذکر است، همچنانکه کتاب نوح و صحف ابراهیم و تورات موسی و زبور داوود و انجیل عیسی علیه‌ السلام که همه کتابهای آسمانیند نیز ذکرند، و بعضی از اهل این کتابها آنها که این کتابها برای ایشان نازل شده و گروندگان به این کتابها اهل ذکرند. و چون اهل و متخصص هر چیزی نسبت به آن چیز عارفتر و بیناتر و به اخبار آن داناترند پس کسانی که می‌خواهند نسبت به آن چیز اطلاع بدست آورند لازم است به اهل آن مراجعه کنند، و اهل کتابهای آسمانی همان دانشمندانی هستند که تخصصشان در علم آن کتاب و عمل به شرایع آن است آنها اهل خبره و عاملین به آن علمند، اخبار انبیاء را می‌دانند، پس دیگران باید به آنان مراجعه نمایند.
لیکن مشرکین که در آیه شریفه «فاسئلوا اهل الذکر» مورد خطاب هستند از آنجائیکه نمی‌خواستند تسلیم گفته‌های رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و نبوت او شده تصدیقش کنند، و قرآن را مسخره می‌کردند، همچنانکه خود قرآن حکایت می‌کند که «قالوا یا ایها الذی نزل علیه الذکر انک لمجنون» (و گفتند‌ای کسی که قرآن بر او نازل شده است به یقین تو دیوانه ای)
[۱۸] حجر/سوره ۱۵، آیه۶.    
لذا نمی‌توانند مورد خطاب در جمله «فاسئلوا اهل الذکر»بوده باشند، و این جمله جز با یهودیان اهل تورات قابل انطباق نیست، مخصوصا با در نظر داشتن اینکه یهودیان دشمن رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بودند و نبوتش را رد می‌کردند، و دلهای مشرکین با دشمنی آنان گرم بود، چون یهودیان از مشرکین طرفداری می‌کردند، و گفتند: «هؤ لاء اهدی من الذین آمنوا سبیلا» (اینان از کسانی که ایمان آورده‌اند راه یافته ترند).
[۱۹] نساء/سوره۴، آیه۵۱.    


۲.۱ - عمومیت معنای اهل ذکر

بدون شک اهل ذکر از نظر مفهوم لغوی، تمام آگاهان و مطلعان را در بر میگیرد و آیه فوق بیانگر یک قانون کلی عقلائی در مورد رجوع جاهل به عالم است، هر چند مورد و مصداق آیه، دانشمندان اهل کتاب بودند ولی این مانع کلیت قانون نیست. به همین دلیل دانشمندان و فقهای اسلام به این آیه برای مساله جواز تقلید از مجتهدان اسلامی استدلال کرده‌اند.
و اگر می‌بینیم در روایاتی که از طرق اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده، اهل ذکر به علی علیه‌السلام یا سایر امامان اهل بیت علیهم السلام تفسیر شده به معنی انحصار نیست، بلکه بیان واضحترین مصداقهای این قانون کلی است.
[۲۰] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۳۶۱.    
[۲۱] قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۲، ص۶۸.    


اهل الذکر، اهل الذکر در صدر اسلام، حجیت قول اهل الذکر، رجوع به اهل الذکر، موقعیت اجتماعی اهل الذکر.

۱. ↑ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۱۷۹.    
۲. ↑ زخرف/سوره۴۳، آیه۴۳-۴۴.    
۳. ↑ طلاق/سوره۵۶، ایه۱۰- ۱۱.    
۴. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۲، ص۲۵۹.    
۵. ↑ انبیا/سوره ۲۱، آیه۷.    
۶. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۷۳.    
۷. ↑ فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، ج۳، ص۳۳۱.    
۸. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۴، ص۳۵۶.    
۹. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۴۳.    
۱۰. ↑ فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، ج۳، ص۱۳۶.    
۱۱. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۱۵۹.    
۱۲. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۲۴۱.    
۱۳. ↑ عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج۳، ص۵۵، ح ۸۹.    
۱۴. ↑ عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج۳، ص۵۶، ح ۹۳ - ۹۴.    
۱۵. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۴، ص۳۵۹.    
۱۶. ↑ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۱۷۹.    
۱۷. ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه موسوی همدانی، ج۱۲، ص۳۷۴.    
۱۸. ↑ حجر/سوره ۱۵، آیه۶.    
۱۹. ↑ نساء/سوره۴، آیه۵۱.    
۲۰. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۳۶۱.    
۲۱. ↑ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۲، ص۶۸.    


مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۵، ص۳۳۸، برگرفته از مقاله «اهل الذکر».    


رده‌های این صفحه : اهل الذکر | موضوعات قرآنی
جعبه ابزار