اهداف عملی قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برخی از
اهداف قرآن ، ناظرِ به عمل و رفتار آدمی‌است؛ نظیر
شکرگزاری، برپایی
جامعه عادلانه، داوری در مسائل مورد اختلاف، تثبیت مؤمنان،
حاکمیت قوانین خدا،
هدایت به
صراط مستقیم و ... .
انسانی که به این مرحله رسیده است، خود را با انبوهی از نعمت‌های خدا روبه رو می‌بیند و آماده می‌شود تا در برابر این همه نعمت شکرگزاری کند. او اگر به نعمت‌ها توجه نداشته یا از صاحب
نعمت غافل باشد، درصدد شکرگزاری برنمی‌آید.
قرآن در
آیات خود با برشمردن نعمت‌ها و توجه دادن به این نکته که همه آنچه در
اختیار انسان است، از خداست، این زمینه را فراهم می‌سازد. در چنین موقعیتی است که انسان حق‌شناس به ولی نعمت خود توجه کرده و درمی‌یابد که همه چیز از اوست و جز نعمت‌های او چیز دیگری از خود یا دیگری ندارد، به شکرگزاری آن
ذات اقدس مشغول می‌شود و تا آنجا پیش می‌رود که حتی عبادت خویش را برای
خوف از
دوزخ یا
شوق به بهشت انجام نمی‌دهد؛ بلکه انگیزه شکرگزاری از نعمت‌های بی‌شمار خدا او را به عبادت وامی‌دارد. «وَاِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللّه شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَه الاَحْرَارِ؛ همانا مردمی‌خدای را برای سپاس گفتن از او عبادت کردند و این عبادت آزادگان است».
یکی دیگر از
اهداف قرآن، حل مسائل مورد اختلاف در مرحله عمل است. فطرت پاک انسان، وی را به رعایت
عدالت و اعطای حقوق دیگران فرا می‌خواند و در مقابل، تجاوزطلبی، او را از این کار بازمی‌دارد. پیامبران از یک سو با انذار و تبشیر، زمینه کنار زدن تجاوزطلبی و عمل به خواست فطرت الاهی و پاک انسان را فراهم می‌سازند و از سوی دیگر، با قضاوت در موارد اختلاف بین انسان‌ها، مصداق حقوق دیگران را تعیین می‌کنند. البته پس از هر پیامبری در طول
تاریخ، انسان‌ها دچار انحراف شده‌اند و با آنکه مسائل حقوقی برایشان روشن بوده، حقوق دیگران را نادیده گرفته و به آنان ستم روا داشته‌اند.
همچنین به تدریج، با ایجاد انحراف در
دین خدا یا برداشت‌های ناروا از تعالیم دین، انسان‌های دیگر را به گمراهی کشیده و افراد را دچار اختلاف کرده‌اند. در چنین وضعیتی، فقط
ایمان به خدا راه‌گشای مؤمنان می‌شود.
قرآن مجید که پس از پیامبران و کتاب‌های آسمانی پیشین
نازل شده، از جمله اهدافش،
قضاوت در مسائل اختلافی میان مردم است. بنابراین
هدف قرآن در یک مرحله، تبیین مسائل مورد اختلاف از نظر فکری و در مرحله دیگر،
قضاوت به
حق در مسائل مورد نزاع است تا از
انحراف بشر در مقام عمل جلوگیری به عمل آید.
قرآن در آیه ۲۱۳ از
سوره بقره،
هدف بعثت همه
انبیا و
نزول کتب آسمانی را قضاوت در مسائل مورد اختلاف مردم دانسته و به روشنی فرموده است که پس از آمدن پیامبران نیز، مردم به دلیل تجاوزطلبی اختلاف کردند. در
آیه ۶۴
سوره نحل هم می‌فرماید: «وَمَا اَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ اِلاَّ لِتُبَیِّنَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُواْ فِیهِ؛
ما
قرآن را بر تو
نازل نکردیم مگر برای آنکه موضوعات اختلافی میان مردم را برایشان روشن سازی و بیان کنی».
خداوند می‌فرماید: «قُلْ
نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّکَ بِالْحَقِّ لِیُثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُواْ؛
؛ ای رسول، بگو این آیات را
روح القدس از جانب پروردگارت به حقیقت و راستی آورد تا اهل ایمان را در راه خدا ثابت‌قدم گرداند».
نزول وحی و تداوم آن، عامل ثبات مؤمنان در مسیر خویش و نلغزیدن به جهات انحرافی است. تثبیت در مرحله «
قلب» نیز مطرح شده؛ ولی ثبات قدم در مسیر
دین و
تکامل، بیشتر ناظر به مشکلاتی است که در مقام عمل پیش می‌آید و انسان را در ادامه راه دچار تزلزل می‌کند.
قرآن مجید با تقویت روحیه و توجه دادن
بشر به
خداوند و قدرت بی‌نظیر وی و نیز
پاداش عظیم مجاهدان،
امدادهای غیبی فرشتگان و ذکر داستان‌های پیامبران و مجاهدان گذشته، زمینه ثبات قدم مؤمنان و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) را در مقام عمل فراهم می‌سازد.
«لَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ
وَاَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط؛
؛ همانا پیامبران خود را با دلایل و
معجزات فرستادیم و برایشان کتاب و
میزان عدل نازل کردیم تا مردم
عدالت را به‌پا دارند».
عدالت و
قسط، هر دو با رعایت
حقوق دیگران و دستیابی هرکس به حق خویش مرتبط است؛ ولی قسط، بیشتر ناظر به پیاده کردن قوانین عادلانه است.
قرآن مجید
هدف نزول کتاب‌های آسمانی و از جمله
قرآن را، اقامه قسط می‌داند؛ آن هم قسط عمومی‌که به دست خود مردم برپا شود؛ بدین معنا که
هدف، رشد دادن جوامع است تا آنجا که مردم، خود انگیزه اجرای عدالت پیدا کنند و آن را اجرا نمایند.
«اِنَّا اَنزَلْنَا اِلَیْکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ بِمَا اَرَاکَ اللهُ؛
؛ای پیامبر، ما
قرآن را به‌حق به سوی تو فرو فرستادیم تا به آنچه خدا با وحی بر تو پدیدار ساخته است، حکم نمایی».
عدالت مورد نظر
قرآن و اجرای آن، فقط در سایه قوانین الاهی امکان‌پذیر است؛ از این رو در این آیه شریفه
هدف از
نزول قرآن را حکم کردن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) در بین مردم، طبق دستور و رای خدا می‌داند. اجرای احکام دینی از یک سو، بر اساس قوانین عادلانه است و از سوی دیگر، به دست عادل‌ترین انسان‌ها به اجرا درمی‌آید؛ در نتیجه در مراحل قانون‌گذاری و اجرا،
ضامن عدالت اجتماعی است.
«هُوَ الَّذِی اَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّه؛
؛ او رسول خود (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) را با
قرآن و دین حق فرستاد تا آن را بر همه ادیان غالب گرداند».
حاکمیت دین خدا و غلبه آن بر دیگر ادیان که
هدف ارسال پیامبر گرامی‌اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) است، از دیگر
اهداف اجتماعی
نزول قرآن است. این نکته با توجه به
خاتم پیامبران بودن حضرت روشن‌تر می‌شود. نکته شایان توجه اینکه سعادت واقعی انسان، در
قرب به خداوند، متعال است و یگانه‌راه قرب به خداوند،
عبادت است و تمام مراحل پیشین و حتی اجرای عدالت و
امنیت عمومی‌ـ برای آن است که مردم آزادانه به عبادت خالص الاهی بپردازند و عبادت خالصانه خداوند در جامعه انسانی، به حاکمیت دین حق بر جامعه بشری بستگی کامل دارد؛ از این رو
قرآن مجید می‌فرماید: «خداوند به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند،
وعده داده است که آنان را جانشینان و وارثان
زمین گرداند، دینی را که برای آنان پسندیده است، برایشان مستقر سازد، به آنان امنیت ارزانی دارد تا تنها او را بپرستند و همتایی برای او در نظر نگیرند».
«کِتَابٌ اَنزَلْنَاهُ اِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَی النُّورِ؛
؛ این
قرآن کتابی است که ما به سوی تو فرستادیم تا مردم را به امر خدا، از ظلمات (
جهل و کفر) بیرون آوری و به عالم نور برسانی».
«
نور» و «
ظلمت» در این آیه مصداق‌های فراوانی دارد. از سویی «ظلمت» شامل
کفر،
نفاق، زنگارهای دل و هرگونه عامل دوری و جدایی از خداست و از سوی دیگر «نور» مراتب قرب به خداوند از آغاز تا پایان را در بر می‌گیرد؛ بنابراین مراتب گوناگون تقرّب به خداوند مصداق‌های گوناگون خارج شدن از ظلمت‌ها به نور است که یکی از
اهداف قرآن به شمار می‌آید.
«قَدْ جَاءکُم مِّنَ اللّهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُّبِینٌ یَهْدِی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلاَمِ... وَیَهْدِیهِمْ اِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ؛
؛ برای هدایت شما نوری عظیم و کتابی با حقانیت آشکار آمد. خدا با آن کتاب هرکه را در پی رضا و خشنودی اوست، به راه‌های سلامت و
صراط مستقیم راهنمایی می‌کند».
قرآن کریم که نوری از سوی خداوند متعال است، پویندگان خشنودی خدا را به راه‌هایی که از هر نظر
سلامت است هدایت می‌کند و کسانی را که در آن پای نهند، به سلامت به سرمنزل مقصود که خداست، می‌رساند. این راه‌ها می‌تواند در طول یکدیگر و نیز در عرض هم باشند. کسانی که در این راه‌ها قدم می‌زنند، در هر قدم که با این چراغ فروزان پیش روند، مرحله و بخشی دیگر از مسیر سعادت برایشان نمودار می‌شود و سرانجام، خداوند آنان را از سُبُل امن به شاهراه هدایت (صراط مستقیم) راهنمایی خواهد کرد.
«یَا اَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءکُم بُرْهَانٌ مِّن رَّبِّکُمْ
وَاَنزَلْنَا اِلَیْکُمْ نُورًا مُّبِینًا• فَاَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَه مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَیَهْدِیهِمْ اِلَیْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِیماً؛
؛ ای مردم، برای هدایت شما از جانب خدا برهانی محکم آمد و نوری تابان به سوی شما فرستادیم. پس آنان که به خدا گرویدند و به او متوسّل شدند، به زودی آنها را به جایگاه
رحمت و
فضل خود در خواهد آورد و به راه راست رهنمایی می‌نماید».
مؤمنانی که به این ریسمان نورانی الاهی چنگ زنند و بدان پناه برند، خداوند خود، ایشان را به رحمت و فضل ویژه‌اش وارد می‌سازد و از صراط مستقیم ویژه‌ای، ایشان را به
ذات اقدس خود راهنمایی می‌کند. آنان در این
جهان از هم‌نشینان خدا و در سرای
آخرت نیز، در پایگاهی رفیع و راستین در آستان مقدس الاهی خواهند بود. در آیه دیگری می‌فرماید: «اِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَنَهَر ٍ• فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ؛
؛ اهل تقوا در باغ‌ها و کنار نهرهای بهشت
منزل گزیده‌اند، در منزلگاه صدق و حقیقت، نزد خداوندگاری قدرتمند».
پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت الله مصباح یزدی، برگرفته از کتاب قرآن‌شناسی، اهداف نزول قرآن، ص۳۸-۴۶.
