انیس الناس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«انیس الناس» اثر شجاع شیرازی، کتابی است در
اخلاق و
سیاست ؛ مجموعه‌ای از دو رشته که در تمدن اسلامی به
سیاست مدن و
تدبیر منزل شناخته می‌شود.
کتاب برای جلب رضایت و به نام ابو الفتح ابراهیم سلطان، پسر شاهرخ در
سال ۸۳۰ ق و به
زبان فارسی نوشته شده است.
دو مقدمه از احسان یارشاطر و مصحح، در روش تصحیح و خصوصیات کتاب، آغازگر مباحث است. مطالب کتاب نیز در دو بخش کلی اخلاقیات و سیاست، در نوزده فصل، بدون رعایت ترتیب خاصی، بیان شده است.
مؤلف آنچه در کتب حکما و دانشمندان دیده و مواردی که خود، آنها را تجربه کرده است، گردآوری کرده و بعد از ایجاد ارتباط میان آنها، در قالب کتاب حاضر تدوین نموده است.
با نگاهی به کتاب در می‌یابیم که بسیاری از مضامین و مطالب از کتب معروفی مانند:
قابوسنامه ،
کلیله و دمنه ،
گلستان ،
بوستان ،
مثنوی مولانا،
خمس نظامی و اشعار شاعرانی چون
فردوسی ،
حافظ ،
اوحدی و... ماخوذ بوده و اشعاری نیز از خود مؤلف آمده است؛ البته مؤلف درآوردن اشعار و منقولات نثری، نام سرایندگان و نویسندگان را نمی‌آورد، مگر دو سه مورد که چون نام شاعر در متن شعر بوده، به نام او اشاره شده است.
به مناسبت مطالبی که بیان می‌شود، حکایاتی از بزرگان نیز ذکر شده است. قسمت‌های سودمندتر کتاب، حکایات و مضامینی است که مؤلف از عصر خود آورده است، مانند: نکته‌های مربوط به سید شمس الدین محمد سید شریف، شمس الدین محمد حافظ، مولانا نور سمرقندی، محب الدین ابوالخیر جزری و محمود خجندی.
اطلاعاتی که در باب شول، گوکان، مدارس
سنغریه و فزاریه آمده و نیز اصطلاحات آن زمان، مانند کلمه «رئیس» که عنوان شغلی نظیر کلانتر در دهات بوده، بسیار سودمند و دارای اهمیت است.
در بخش اخلاقیات که فصول اول، دوم و هفتم تا پانزدهم عهده دار آن هستند، به موارد زیر پرداخته شده است:
۱- نصایحی که حکما به فرزندان خویش می‌کردند مانند: با مردم بی هنر دوستی مکن، اندیشه را بر گفتار مقدم دار،
قانع و
ساعی باش تا توانگر باشی.
۲- آداب انتخاب
دوست و شرایط آن مانند: رعایت رسم و طریق
مروت ، نیک خویی و بردبار بودن، دوستی با اصیلان و کریمان،
تکبر با فرومایگان و بد اصلان، دوستی به دل با نیکان و به زبان با دشمنان.
۳- شراب خوردن: در این قسمت مؤلف به نصیحت جوانان پرداخته و از آنان می‌خواهد که در ارتکاب به آن مداومت نداشته باشند تا «سود دو جهانی» یافته و از «ملامت خلق ایمن و از انخراط در سلک غافلان» سالم باشند.
۴- مطایبه و محاوره: دوری از
مزاح ، نرساندن مزاح به حد منازعه، اجتناب از آن با سفها و بد اصلان، از جمله آداب
مطایبه و
محاوره شمرده شده که در خلال آنها، اشعار و حکایاتی متناسب هر یک آورده شده است.
۵- انتخاب همسر: از جمله تفکرات قابل تامل مؤلف این است که مجردی را غایت
استغناء و آزادی دانسته و بعد از توصیه به
تجرد و تفرد در حد امکان، اختیار
همسر را برای جلوگیری از ارتکاب به
معصیت ناگزیر می‌شمارد. وی آدابی را برای این کار ضروری می‌داند که از آن جمله است:
پاک دامن و پاک
دین بودن زن، عدم
مشورت در امور مهم با آنان، عدم مطلع کردن ایشان بر اسرار خویش.
۶- تربیت فرزند: انتخاب
مادر از قبیله‌ای اصیل، برگزیدن نامی نیک برای وی، تمام کردن ایام
شیرخوارگی و آموزش پیشه‌ای خوب به او، از حقوق اولیه‌ای است که به والدین توصیه شده است. وظیفه فرزندان در قبال آنها نیز به ایشان گوشزد می‌شود: احترام و اکرام به آنها، عدم طلب
مرگ ایشان برای میراث، پرهیز از
بخل و منازعه با آنان و...
۷- مهمانی و شرط آن: در این قسمت در خلال ذکر آداب مهمانی و مهمان داری، برخی رسومی که نزد اقوام مختلف متداول است بیان و ستوده شده است: مردم
ماوراءالنهر هر لحظه نوعی از
غذا و میوه نزد مهمان حاضر می‌کنند و چون
میهمان ، آنچه میل داشت تناول نمود، ظروف را برده و نوع دیگر می‌آورند. بدین ترتیب مهمان هر لحظه منتظر نوعی خوراکی است و حوصله اش سرنمی رود. اعراب بدوی
سفره را گسترانده، خادمی برای مراقبت حال مهمان از دور گمارده و خود غایب می‌شوند تا مهمان بدون احساس
شرم و
حیا هرآنچه میل دارد تناول نماید و بعد از فراغت از صرف غذا، صاحب خانه حاضر می‌شود.
۸- امانتداری: بعد از سفارش به عدم قبول
امانت ، سفارشاتی برای نحوه امانت دادن، ذکر شده که گرفتن گواه، عدم
سوگند خوردن، مخفی داشتن امانت دیگران از آن جمله است.
بخش سیاست دربردارند مطالبی است که باقی فصول به آنها اختصاص یافته و از مهم‌ترین موارد آن است:
۱- آداب زیستن با دشمن: به نصایحی پرداخته که باید با دشمنان مراعات کرد، از جمله اینکه خود را در چشم
دشمن ، عظیم الشان و
محتشم نشان بده و هرگز به چرب زبانی و چاپلوسی او دلخوش مباش،
خصم را هرچند حقیر باشد به چشم حقارت مبین و از او غفلت نکن.
۲- جمع کردن اموال و تجارت: تلاش برای کسب روزی
حلال و
تدبیر برای خرج آن، ستوده و از کاهلی و تنبلی در قبال جمع آوری اموال، مذمت شده است و آدابی از جمله ترک سفر برای گردآوردن مال در صورت بی نیازی از آن، عدم تفاخر به زیادی اموال، پس انداز کردن و مانند آن سفارش شده است.
۳- آداب
عفو ، عقوبت و حاجت خواستن: از جمله سفارشاتی که مؤلف در این قسمت نموده این است که چون گناهی را عفو کردی، از آن یاد نکرده و مجرم را سرزنش نکن، چرا که با این کار عفو تو به انتقام بدل شده است.
۴- شناختن اسب، جنگ و محاربه: مؤلف جوهر اسب و آدمی را یکی دانسته و قائل است که شناخت نیک و بد اسبان دشوارتر از شناخت آدمی است. سپس به مواردی که در انتخاب
اسب خوب، می‌تواند راهگشا باشد اشاره می‌کند.
ماخذ کامل این بخش به درستی معلوم نیست، ظاهرا قسمتی از آن از
قابوسنامه اقتباس شده باشد.
۵- ندیمی و ملازمت: شرایط و صفاتی که باعث حسن ندیمان شده و ارزش آنها را بالا می‌برد، از جمله سلامت جمیع حواس، خوش منظر بودن، آشنایی اندک با
طب ،
نجوم ، موسیقی و... بیان شده است.
در آخر باید به این نکته توجه داد که تمام افکار و باورهای نویسنده از صحت برخوردار نیست؛ زیرا از طرفی توصیه به رعایت اخلاقیات و صفات نیک انسانی و دینی، در جای جای کتاب دیده می‌شود، از سویی نیز به ذکر آداب
شراب خواری و
نردبازی که در برخی کتب مانند آن رایج بوده پرداخته است.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اعلام انسانی، داستانی، جغرافیایی، اقوام، ادیان و کتبی که در متن آمده، در انتهای کتاب ذکر شده است.
پاورقی‌ها توسط مصحح، ایرج افشار به ذکر توضیح و تصحیح برخی کلمات متن اختصاص دارد.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
