انیس الموحدین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«انیس الموحدین»، کتابی است کلامی در
اصول دین و
مذهب شیعه ، به
زبان فارسی ، نوشته
ملا محمد مهدی بن ابی ذر بن حاج محمد نراقی (م ۱۲۰۹ ق).
هدف نراقی اول، از تالیف این کتاب، آشنایی شیعه با مسائل اعتقادی به شیوه‌ای استدلالی و برهانی بوده است. وی، در مقدمه ی کتاب، می‌نویسد: «و باید این
علم و
معرفت ، ناشی از دلیل و
برهان باشد و از روی
تقلید نباشد، لهذا این بی بضاعت را به خاطر رسید که
رساله‌ای در
اثبات مطالب مذکور، تالیف نماید و آن را با عبارات واضحه بیان نماید تا کافه ی فرقه ی محقه- کثرهم الله، از این، فایض گردند.»
کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم
آیت‌الله حسن حسن زاده آملی ، مقدمه مؤلف و پنج باب می‌باشد.
باب اول، در اثبات صانع تعالی شانه: در این باب، مؤلف، هفت دلیل بر اثبات صانع اقامه می‌کند:
دلیل و
برهان نخست، همان
برهان حدوث است. برهان دوم و سوم،
برهان امکان و وجوب است؛ با این تفاوت که در برهان سوم، پای دور و
تسلسل به میان نمی‌آید، بر خلاف برهان دوم. برهان بعدی، برهانی است که
بهمنیار از شاگردان شیخ،
ابو علی سینا ، اقامه کرده مبنی بر اینکه هر گاه واجب الوجودی نباشد، لازم می‌آید که هیچ
خلق و ایجادی در خارج، متحقق نشود، زیرا که «ممکن»، خود، در موجود شدن، محتاج به دیگری است و با وجود این، چگونه می‌تواند دیگری را ایجاد کند؟ لیکن ما می‌بینیم که موجودات بی
حد و
حصر ایجاد شده‌اند و ایجاد می‌شوند، پس ناچار باید واجب الوجودی باشد که خلقت هر موجودی و فیضان هر فیض وجودی از ذات مقدس او باشد.
برهان پنجم، مبتنی بر
معجزات و کرامات
انبیا و
اولیا است، زیرا که
عقل حکم می‌کند که این امور غریبه که از
پیغمبران و
امامان صادر شده است، از قبیل اژدها شدن
عصا و زنده نمودن اموات و برگردانیدن
خورشید و
شق القمر شدن
ماه و
تسبیح نمودن
سنگ ریزه و جاری شدن
آب از میان
انگشتان و غیر اینها از معجزات و کرامات، اموری است که از
انسان صادر نمی‌تواند شد، پس باید صانع حکیمی باشد که صدور این قبیل امور به سبب
قدرت کامله و
حکمت شامله او باشد.
برهان ششم بر اثبات صانع، عبارت است از اتفاق همه طوایف و فرق بر وجود صانع، زیرا که جمیع عقلای عالم و علمای بنی
آدم قائلند به اینکه این
عالم را صانعی است حکیم و خالقی است علیم و از این جهت اثبات صانع را از جمله
اصول دین نشمرده‌اند، زیرا که
اصول ، باید که اموری چند باشد که ضروری
دین اسلام باشد، اما مخالف و منکری داشته باشد و شکی نیست که این همه صاحبان فهم و ادراک، اتفاق بر امر
غلط نمی‌کنند.
مؤلف، یادآور می‌شود که همه طوایف انسان، معتقد به وجود صانع هستند مگر سه طایفه که عبارتند از:
سوفسطاییه ، ملاحده تناسخیه و دهریه.
برهان هفتم، عبارت است از
برهان فطرت . توضیح آن که همه مردم در حالت
اضطرار ، بی فکر و
اختیار از روی
الجا و اضطرار، پناه به کسی می‌برند که صانع ایشان است و این، از آن رو است که میان
خالق و
مخلوق و
مالک و
مملوک و
بنده و مولی ربط خاصی می‌باشد که نمی‌توان
حقیقت آن را بیان نمود، بنا بر این بندگان در وقتی که دستشان از جمیع اسباب و وسایل و همه امور و علایق کوتاه شود، از همه امیدها ناامید شوند، بدون تفکر و تامل و بی اندیشه و
تخیل ، پناه به صانع حقیقی و مسبب الاسباب خود می‌برند و از این جهت، در آن وقت هر دعایی می‌کنند،
مستجاب می‌شود، زیرا که در آن وقت، خدای خود را شناخته‌اند و
یقین از برای ایشان حاصل شده است و معرفت با یقین، البته سبب استجابت دعوات می‌شود و این معنی از برای همه مردم حاصل است و از این جهت در
آیات قرآنی و
احادیث ائمه طاهرین آمده است که شناختن
خداوند فطری است و احتیاج به دلیل ندارد؛ یعنی هر گاه مردم را به حال خود واگذارند و ایشان، دست از
تعصب و
جاهلیت و
تقلید پدر و مادر بردارند، با قطع نظر از دلیل، خالق خود را می‌شناسند و پی به هستی او می‌برند و از این جهت بعضی از محققین گفته‌اند که
کفار اگر چه در
ظاهر منکر صانعند، در
باطن در پیش خود
اقرار و
اعتراف به وجود و هستی او دارند.
باب دوم، در صفات باری تعالی: این باب، خود، دارای یک مقدمه و دو فصل است. در مقدمه، در باره صفات ذات و صفات فعل توضیحاتی داده شده و یکی از دو فصل، به صفات ثبوتی و دیگری، به
صفات سلبی خداوند اختصاص یافته است.
باب سوم، در باب
نبوت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : این باب، دارای چهار فصل است که موضوعات ذیل را مورد بررسی قرار می‌دهد: سه فصل نخست، به
نبوت عامه و آخرین فصل، به
نبوت خاصه اختصاص یافته ا ست. وجوب
بعثت انبیا ،
عصمت نبی، راه شناخت پیامبر، در اثبات نبوت
حضرت خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم عناوین مباحث این فصول را تشکیل می‌دهد.
باب چهارم، در
امامت : این باب، دارای هفت فصل است که به بررسی موضوعات ذیل می‌پردازد: فصل اول، در اثبات احتیاج به وجود
امام علیه‌السّلام ؛ فصل دوم، در اینکه
امامت از اصول دین است؛ فصل سوم، در اینکه در امامت، عصمت
شرط است؛ فصل چهارم، در اثبات اینکه امام باید افضل از سایر مردم باشد؛ فصل پنجم در اثبات اینکه امام باید منصوص باشد؛ فصل ششم در اثبات اینکه جناب مستطاب
امیر المؤمنین ،
وصی و
خلیفه بلا فصل
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است؛ فصل هفتم، در اثبات امامت سایر ائمه اثنا عشر علیه‌السّلام .
باب پنجم، در بیان حقیقت
معاد : در این باب، مؤلف، با یادآوری این نکته که انسان از دو بخش؛ یعنی بدن و
روح تشکیل یافته، لذات و آلام را به دو قسم جسمی و روحی تقسیم کرده و بر این اساس، معاد را نیز به معاد جسمانی و روحانی تقسیم می‌کند، آن گاه در تعریف معاد جسمانی، چنین می‌گوید: «معاد جسمانی»، عبارت است از مبعوث شدن بدن و رسیدن آن به لذات جسمانیه که عبارت است از «
ثواب » یا به آلام جسمانیه که عبارت است از «
عذاب ».
«
معاد روحانی » هم عبارت است از رسیدن روح به لذات روحانیه یا به آلام روحانیه.
وی، سپس
معاد جسمانی را مورد قبول نه تنها همه
مسلمانان و نه تنها مورد
اجماع همه ارباب ملل و شرایع، بلکه مورد قبول گروهی از
ملحدان و
دهریه و
تناسخیه می‌داند، اما در باره معاد روحانی می‌گوید: جمعی آن را
انکار کرده‌اند و آنچه مذهب محققین حکما و مدققین ارباب
شریعت و فقها و متالهین از عرفا است، آن است که هر دو قسم معاد
ثابت است و می‌گویند بعد از مفارقت نفس از بدن، از برای او لذات یا آلام روحانی خواهد بود تا اینکه جناب الهی اموات را زنده گرداند و ارواح ایشان را به ابدان آنها بازگرداند و بعد از تعلق ارواح به ابدان، از برای ایشان هم لذات جسمانیه و هم لذات روحانیه، هر دو خواهد بود.
انیس الموحدین، در
سال ۱۳۲۵ ق، همراه کتاب کنز الرموز به چاپ رسیده و توسط
عبد الرسول جواهری ، به عربی برگردانده شده است.
نسخه حاضر در برنامه، با تصحیح و پاورقی
شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی و فهرست مطالب منتشر شده است.
نرم افزار مجموعه آثار علامه حسن‌زاده آملی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
