ام‌الکتاب (کتاب سری اسماعیلیان)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اُم الْکِتاب، یکی از کتاب های مقدس و سرّی
اسماعیلیان منطقه
جیحون علیا در
آسیای مرکزی که به
زبان فارسی نوشته شده و عمده مطالب آن را پاسخ هایی تشکیل می‌دهد که
امام محمدباقر (علیه‌السلام) در جواب پرسش های شاگردان خود گفته است.
ام الکتاب در اصل یک اصطلاح قرآنی است که ۳ بار در
قرآن به کار رفته است.
لغویان و مفسران منظور از ام الکتاب را اصل کتاب و
لوح محفوظ دانسته اند.
ابوالفتوح رازی برای معنی «ام» به معنی اصل، ترکیبات «
ام الولد »، «
ام القری » (
مکه ) و «
ام المَثوی » (مُضیف) را مثال آورده است.
ام الکتاب همچنین نام
سوره حمد است.
اما این تعبیر در اینجا عنوان کتابی است به فارسی که در این قرن نسخه های آن در میان
اسماعیلیان بدخشان در
پامیر پیدا شد و «
ایوانف » آن را برای نخستین بار براساس ۴ نسخه متأخر در ۱۹۳۶ میلادی در جلد ۲۳ «
مجله اسلام » همراه با مقدمه ای به
زبان انگلیسی منتشر کرد. وی قبلاً در ۱۹۳۲ میلادی مقاله مفصلی به
زبان فرانسه در باره این کتاب منتشر کرده بود.
به نظر ایوانف این کتاب اصلاً با
مذهب اسماعیلی ارتباطی ندارد، زیرا :
• جای اصطلاحات اساسی مذهب اسماعیلی، مانند
امامت ،
وصایت ،
نص ، ناطق، اساس و غیره در آن کاملاً خالی است.
• دیگر این‌که از این کتاب در هیچ‌یک از آثار بعدی اسماعیلیان ذکری به میان نیامده است
.
• به نظر ایوانف این کتاب اصلاً به فارسی نوشته شده بوده است، زیرا ساخت جملات و نیز اصطلاحات و تعبیرات آن حقیقتاً فارسی است و این نکته
عربی بودن اصل آن را منتفی می‌سازد
.
• زمان تألیف کتاب به نظر وی پایان قرن ۵ قمری،
و یا قرن های ۴ و ۵ قمری است
.
• محل تألیف این کتاب به نظر ایوانف جنوب
بین النهرین یا
شام ،
یا به احتمال قوی نزدیکی های
خلیج فارس است
زیرا مؤلف از شهرهای جنوب
عراق آگاهی کافی دارد،
بحرین را می‌شناسد و از جزایر کوچک و مناطق خلیج فارس، مانند
کرک ،
کیش ،
عمان و
مسقط به خوبی آگاه است و از شهرهای شام مانند
انطاکیه ،
ملطیه ،
اسکندریه ،
نصیبین و
عسقلان اطلاعات کافی دارد، ولی از شهرهای
خراسان و
ماوراء النهر نامی نمی‌برد.
تنها چیزی که آن را به
آسیای مرکزی ارتباط می‌دهد
رسم الخط کتاب است.
«
لازار » براساس گفته های ایوانف به این نتیجه رسید که محل تألیف ام الکتاب باید
خوزستان یا
فارس باشد.
«فیلیپانی رُنکونی»
شرق شناس ایتالیایی در ۱۹۶۶ میلادی ام الکتاب را به ایتالیایی ترجمه کرد و آن را همراه با مقدمه ای مفصل و حواشی در
ناپل به چاپ رساند.
به نظر فیلیپانی رنکونی در این کتاب آثار عقاید
نوفیثاغورسی ،
قبّالایی ،
زروانی ،
زردشتی ،
ارتدکس و به ویژه افکار
مانوی و
بودایی دیده می‌شود.
به گفته وی این کتاب بعدها رنگ اسلامی به خود گرفته، و عقاید
غُلات شیعه (
خطّابیه ) در آن وارد شده، و سپس به دست
اسماعیلیان افتاده است
اما دانشمندان دیگر عقاید فیلیپانی رنکونی را مورد تردید قرار دادند.
به نوشته «
مادلونگ » در نقد و معرفی ترجمه ایتالیایی ام الکتاب، اصطلاحات و تعبیراتی که در ام الکتاب به کار رفته، با
جهان بینی غلات شیعه و به خصوص
نُصیریه نزدیک است.
«
تایْدِنس » دین شناس و
پزشک هلندی محقق دیگری است که به تجزیه و تحلیل این کتاب پرداخته است. وی نیز این مطلب را که کتاب به
غلات شیعه تعلق دارد، می پذیرد، ولی اضافه می‌کند که کتاب در مرز میان دنیای
اسلام و جهان
یهودی -
مسیحی -
زردشتی قرار دارد.
برای محتوای کتاب تقسیمات مختلفی از سوی محققان ارائه شده است :
به نظر وی این کتاب ۳ بخش دارد:
• مقدمه که با لحن معتدل شیعی نوشته شده است؛
• متن کتاب که تفسیر مقدمه، و از دیدگاه غلات شیعه به نگارش درآمده است؛
• بخش سوم که پیدایش
عالم را براساس عدد ۱۰ تبیین می‌کند
.
به نظر هالم محقق آلمانی این کتاب از نظر افقی ۴ قسمت دارد:
۱. مقدمه، شامل بندهای ۱-۱۲.
۲. شرح داستان به
مکتب رفتن
امام محمدباقر (علیه‌السلام) در ۵ سالگی، ظهور «
فره ایزدی » در او و سؤال و جواب هایی که میان او و استادش
عبدالله بن سبا (در کتاب: صباح ثبت شده است) رد و بدل شده است.
۳. این بخش شامل بندهای ۶۰ - ۲۴۸ است که مأخوذ از
مکاشفه جابر از اصحاب امام محمدباقر (علیه‌السلام) است که اصل آن در دست نیست.
در اینجا امام (علیه‌السلام) از اسرار خلقت، هبوط
روح در جهان و از نجات روح سخن می‌گوید؛
۴. این بخش شامل بندهای ۲۴۸-۴۱۹، و متشکل از سؤالات مختلف از
امام محمدباقر (علیه‌السلام) است.
به نظر هالم کتاب از نظر عمودی نیز به ۴ بخش تقسیم می‌شود که در دوره های مختلف تهیه شده است :
۱. این بخش همان [[
مکاشفه جابر جُعفی ]] است. این مکاشفه احتمالاً همان کتاب یا تفسیری است که به جابر نسبت داده‌اند و در آثار کهن ذکر آن آمده است.
وجود
روایات مربوط به تألیف این کتاب یا تفسیر در زمان
امام جعفر صادق (علیه‌السلام) (تولد ۱۴۸ قمری) تاریخ تألیف این قسمت از ام الکتاب را به میانه قرن ۲ قمری می‌رساند.
۲. در این بخش اندیشه های
عالم اصغر -
عالم اکبر به مکاشفه افزوده شده است که با زمینه اصلی آن ارتباطی ندارد. مؤلف بندهای ۲۱۹- ۲۴۸ و سؤال های بعد از بند ۲۴۸ را خود اضافه کرده است. تاریخ تألیف این بخش احتمالاً پایان قرن ۲ قمری است.
۳. در بعضی بندهای کتاب همراه با جابر از
ابوالخطاب از غلات شیعه با ستایش یاد شده است.
• در بند ۵۲ می‌گوید:
«
و مذهب اسماعیلی آن است که فرزندان ابوالخطاب نهاده‌اند که تن خود را به فدای فرزندان جعفر صادق (و) اسماعیل کردند ».
این مطلب به شهادت
نوبختی مؤلف
فرق الشیعه و
اشعری قمی مؤلف
المقالات و الفِرق تنها درمورد آن دسته از
خطابیان صدق می‌کند که پس از مرگ اسماعیل پسر امام جعفر صادق (علیه‌السلام) به فرزند او محمد پیوستند.
• دیگر این‌که شکل پنجگانه
تجلیات الهی که در سراسر کتاب به چشم می‌خورد، در ۳ مورد (بندهای ۷۱، ۷۴ و ۹۶) تغییر کرده، و به ۷ رسیده است تا نام
عبدالله پدر
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و
ابوطالب پدر
حضرت علی (علیه‌السلام) را نیز در بر گیرد.
اینها تغییراتی است که یک شاخه فرعی خطابیه، یعنی
مَعْمَریّه در کتاب داده اند.
۴. در زمانی که نمی‌توان آن را مشخص کرد، این کتاب به دست
اسماعیلیان نزاری افتاده است، اما تغییراتی که آن‌ها در کتاب داده اند، بسیار اندک است و از اصطلاحات پنجگانه
عقل ،
نفس ، فتح، جد و خیال درنمی گذرد.
بعید نیست که ام الکتاب در شام که فرقه های
غلات کوفی ، یعنی
اسحاقیان و
نُصیریان از قرن ۶ قمری به بعد در آن‌جا با
نزاریان در تماس بودند، به دست اسماعیلیان افتاده باشد که آن را به
پامیر برده اند.
در پامیر این کتاب به فارسی ترجمه شده، و در حین ترجمه نیز مطالبی به آن افزوده شده است. حداقل قسمتی از کتاب (بندهای ۱۷۹-۱۸۳) از
عربی ترجمه نشده، و بی شک در اصل به
فارسی نوشته شده است، زیرا
جناس‌هایی که در آن به کار رفته، و روابط صوری و آوایی برقرار شده میان کلمات، فقط درصورت فارسی بودن اصل متن قابل توجیه است.
در این‌که بخشهایی از کتاب دراصل به عربی بوده، و بعداً به فارسی برگردانده شده است، تردیدی نیست، اما این‌که این ترجمه در چه زمانی و در کجا انجام گرفته، با بررسی دقیق تر زبان کتاب میسر است. بخش های عمده ای نیز مستقیماً به فارسی نوشته شده، و به اصل کتاب افزوده شده است.
زبان کتاب آشکارا
زبان فارسی قدیم یا
فارسی کلاسیک است (زبان پایان قرن ۵ و قرنهای ۶ و ۷ قمری). وجود
جمع های مکسر عربی که دوباره با
علامت های جمع فارسی جمع بسته شده‌اند و استعمال «یای شرطی» در جملات غیرمحقق و استعمال «بِ» تأکید با
ماضی مطلق و
ماضی نقلی و کاربرد
مصدر تام بعد از فعل های «توانستن» و «بایستن» این نکته را تأیید می‌کند.
همچنین است کاربرد فعل های پیشوندی که خاص زبان فارسی به ویژه تا قرن های ۷ و ۸ قمری است.
اما در کنار این ویژگی ها بعضی خصوصیات دیگر نیز دیده می‌شود که در فارسی متون خراسانی و
ماوراء النهری به چشم نمی‌خورد. از این قبیل است کاربرد ضمیر متصل «ش» به صورت «جش» بعد از حروف اضافه «از، به، در، بر» به شکل: ازجش (= ازش)، درجش (= درش)، برجش (= برش)، بجش (= بهش، به او).
این صورت ها در ۳ متن دیگر فارسی نیز آمده است :
• یکی در شرح فارسی
شهاب الاخبار که مسلماً در قلمرو گویش های مرکزی ایران نوشته شده است.
• دیگر در ترجمه ای از
قرآن به فارسی که در
آستان قدس نگاهداری می‌شود
.
• و سرانجام، در ترجمه فارسی
النهایه شیخ طوسی که باز تعلق آن به
فَهله قدیم (قلمرو گویش های مرکزی) مسلم است.
در میان لغات کتاب نیز لغات متعلق به این مناطق اندک نیست. از آن جمله است کلمات تیرست (سیصد)، دیم (صورت)، وش (روشن که در لهجه های تاتی زنده است)، ژاله (زهره در گویش ده آورزمان در نهاوند)، گل و تول (که در گیلکی شرقی به معنی گِلاب و گل و شل به کار می‌رود).
بنابراین، می توان نتیجه گرفت که ام الکتاب در فاصله قرنهای ۵ تا ۷ قمری و به احتمال قوی تر در قرن ۶ قمری در مناطق مرکزی ایران یا
فهله (
ری ،
قم ،
اصفهان ،
قزوین و
همدان ) و به احتمال ضعیف تر در سرزمین های اطراف
دریای خزر به فارسی ترجمه و تحریر شده است.
احتمالاً در این روزگار گروه هایی از
غلات شیعه در این مناطق بوده که بعدها از بین رفته‌اند و کتاب از آنان به دست
اسماعیلیان نزاری افتاده است. گروه هایی از نزاریان تا قرن گذشته در
کهک محلات زندگی می‌کردند که
آقاخان محلاتی پیشوای نزاریان از آنان است.
۱) قرآن کریم؛
۲) ابوالفتوح رازی حسین، روض الجنان و روح الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، ۱۳۶۷ش؛
۳) صادقی علی اشرف، «ام الکتاب و زبان آن»، یکی قطره باران، به کوشش احمد تفضلی، تهران، ۱۳۷۰ش؛
۴) کشی محمد، معرفه الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش؛
۵) Filippani - Ronconi , P. , X Quelques influences indiennes dans la r E daction de l' Ummu'l-Kit ? b n , XVII. Deutscher Orientalistentag, Vortr L ge, Teil ۳, Wiesbaden, ۱۹۶۹ ;
۶) Halm, H. , Die islamische Gnosis, Z O rich , ۱۹۸۲ ;
۷) Ivanow , W. , X Notes sur l' Ummu'l-Kit ? b n , Revue des E tudes islamiques, ۱۹۳۲, vol. I;
۸) Ivanow, X Ummu'l-Kit ? b n , Der Islam, ۱۹۳۶;
۹) Lazard, G., La Langue des plus anciens monuments de la prose persane, Paris, ۱۹۶۳;
۱۰) Tijdens, E. F., X Der mythologisch-gnostische Hintergrund des Umm al-Kit @ b n , Acta Iranica, Tehran/Li I ge, ۱۹۷۷, S.۳, vol. VII.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ام‌الکتاب»، ج۱۰، ص۳۹۵۵.
