• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

امنیت حرم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


امنیت حرم، مصونیت حرم مکی و مردم آن از خطرها و تهدیدها را گویند.


امنیت واژه‌ای عربی از ریشه «ا ـ م ـ ن» به معنای برطرف شدن بیم و هراس، ایمن شدن و اطمینان خاطر یافتن است.
[۱] العین، ج۸، ص۳۸۸.    
[۲] مفردات، ص۲۵.    
[۳] الصحاح، ج۵، ص۲۰۷۱، «امن».    


حرم به معنای ممنوع و حرام است
[۴] العین، ج۳، ص۲۲۱.    
[۵] لسان العرب، ج۱۲، ص۱۲۲، «حرم».    
و به حرم مکه و مناطق پیرامون آن تا محدوده‌ای می‌گویند که مردم در آن جا محرم می‌شوند.
[۶] الاحکام السلطانیه، ص۳۲۷.
[۷] المجموع، ج۷، ص۴۶۲.    
[۸] تهذیب الاسماء، ج۳، ص۸۲.    
این محدوده شامل مسجدالحرام و مناطق پیرامون آن است که می‌گویند ابراهیم خلیل علیه‌السّلام آن را نشانه گذاری کرد
[۹] اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۲۷.
[۱۰] جامع الاحادیث، ج۱۰، ص۱۱۱.
و رسول خدا (صلی الله علیه و اله) در پی فتح مکه، تمیم بن اسد خزاعی را برای بازسازی آثار یاد شده مامور ساخت.
[۱۱] الطبقات، ج۲، ص۱۳۷.
تعیین جایگاه این آثار با ذکر مسافت نسبتا دقیق از اطراف مکه، در منابع حدیثی
[۱۲] الکافی، ج۴، ص۲۱۱.    
[۱۳] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۷۹.
و تاریخی
[۱۴] اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۱.
[۱۵] اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۸۹.
[۱۶] شفاء الغرام، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶.    
آمده و برخی معاصران از وجود آثار کهن در این محدوده‌ها یاد کرده‌اند که از استمرار محدوده حرم در طول تاریخ نشان دارد.
[۱۷] الحرم المکی الشریف، ص۷۱-۷۸.
[۱۸] الحج و العمره، ص۵۳-۵۵.


تقدس و امنیت شهر مکه از آیات گوناگون قرآن بر می آید. (برای نمونه: بقره/۲، ۱۲۵-۱۲۶؛
[۱۹] بقره/سوره۲، آیه۱۲۵-۱۲۶.    
ابراهیم/۱۴، ۳۵؛
[۲۰] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۵.    
نمل/۲۷، ۹۱؛
[۲۱] نمل/سوره۲۷، آیه۹۱.    
تین/۹۵، ۳
[۲۲] تین/سوره۹۵، آیه۳.    
) امنیت خانه خدا به فرمان خداوند صورت گرفته است: {و اذ جعلنا البیت مثابة للناس وامنا}.
[۲۳] بقره/سوره۲، آیه۱۲۵.    
این آیه، خانه خدا را جایگاه گروه‌های مردم و مکانی امن می‌شمرد که هر کس به آن پناه آورد، در امان است. عرب پیش از اسلام نیز این سنت را رعایت می‌کرد و در مکه به مال و جان مردم دست نمی‌انداخت: {و من دخله کان آمنا} (آل عمران/۳، ۹۷
[۲۴] آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
و نیز نک: قصص/۲۸، ۵۷
[۲۵] قصص/سوره۲۸، آیه۵۷.    
)
[۲۶] مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۳.    
[۲۷] الام، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴.    
در آیه‌ای دیگر، شهر مکه مکانی امن خوانده شده که بر اثر شرک و کفران نعمت اهالی آن، جامه گرسنگی و بیم بر آنان پوشانده شد: {و ضرب الله مثلا قریة کانت آمنة مطمئنة یاتیها رزقها رغدا من کل مکان فکفرت بانعم الله فاذاقها الله لباس الجوع و الخوف بما کانوا یصنعون}
[۲۸] نحل/سوره۱۶، آیه۱۱۲.    
مفسران کفران نعمت آنان را شرک و رد دعوت پیامبر (صلی الله علیه و اله) دانسته‌اند.
[۲۹] جامع البیان، ج۱۴، ص۲۴۲-۲۴۴.


نخستین گزارش از موضوع امنیت حرم در دعایی از ابراهیم آمده است: {و اذ قال ابراهیم رب اجعل هذا بلدا آمنا}.
[۳۰] بقره/سوره۲، آیه۱۲۶.    
بر پایه روایات، در پی آن که حضرت ابراهیم علیه‌السّلام همسرش هاجر و فرزند خردسالش اسماعیل علیه‌السّلام را به فرمان خدا در مکه ساکن ساخت، امنیت این سرزمین را از خداوند خواست
[۳۱] جامع البیان، ج۱، ص۷۶۲.
که در آیه‌ای به طور تلویحی به آن اشاره شده است: {ربنا انی اسکنت من ذریتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرم ربنا لیقیموا الصلاة فاجعل افئدة من الناس تهوی الیهم وارزقهم من الثمرات لعلهم یشکرون}.
[۳۲] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
[۳۳] المیزان، ج۱۲، ص۶۸.    
[۳۴] مکاتیب الرسول، ج۳، ص۵۹۰.
همچنین قرآن کریم در نکوهش مشرکانی که از میان رفتن امنیت را بهانه بقای خود بر شرک قرار داده بودند، نعمت امنیت حرم و رسیدن روزی‌ها و ثمرات به آنان را یادآوری می‌کند: {و قالوا ان نتبع الهدی معک نتخطف من ارضنا او لم نمکن لهم حرما آمنا یجبی الیه ثمرات کل شیء رزقا من لدنا}.
[۳۵] قصص/سوره۲۸، آیه۵۷.    
امنیت مکه به رونق تجارت در جزیرة العرب انجامید و وجود کعبه که زیارتگاه مردم از نقاط دوردست بود، از مهم‌ترین عوامل این رونق بوده است.
[۳۶] مؤلفات جرجی زیدان، ج۱، ص۳۳ به بعد.
[۳۷] المفصل، ج۷، ص۲۸۵.


در این زمینه که امنیت حرم مکی به گونه تکوینی و از آغاز خلقت بوده یا به دعای حضرت ابراهیم تحقق یافته، اختلاف نظر است.
[۳۸] تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۱۷.    
از آیات قرآن بر می آید که امنیت حرم به هر دو گونه تکوینی و تشریعی است. برای نمونه، زدودن بیم از اهل حرم در سوره قریش: {وآمنهم من خوف}
[۳۹] قریش/سوره۱۰۶، آیه۴.    
که به رویداد ابرهه و اصحاب فیل تفسیر شده، از گونه امنیت تکوینی است. همچنین از آیه {و اذ جعلنا البیت مثابة للناس و امنا} بر می آید که خداوند با قدرت خود، میل به حج خانه و زیارت پیاپی و احترام آن را در دل مردم مناطق دور و نزدیک می‌اندازد و در حالی که مردم در سرزمین‌های پیرامون در ناامنی و رنج به سر می‌برند، ساکنان و زائران حرم از نعمت امنیت برخوردارند.
[۴۰] المنار، ج۱، ص۳۷۸.    
با این حال، موضوع امنیت حرم در هر دو بخش تکوینی و تشریعی به طور نسبی و در مقایسه با دیگر سرزمین‌ها است و ادعای اطلاق در این باره، ثابت نشدنی است.

در این زمینه که چرا خداوند از متجاوزانی چون حجاج بن یوسف ثقفی که امنیت و قداست حرم را زیر پا گذاشت، بازدارندگی نکرد، گفته‌اند: خدای والا با متجاوزان به خانه اش برخورد می‌کند و نابودی سپاه ابرهه دلیل این مدعا و نشان دهنده امنیت تکوینی حرم است.
[۴۱] اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵۷-۳۶۰.
اما این که حجاج با حمله به خانه خدا در ماجرای دستگیری عبدالله بن زبیر و ویران کردن بخشی از کعبه و کشتن گروهی از مردم مکه به سال ۷۳ق. مورد خشم خدا قرار نگرفت، از این رو بوده که هدف اصلی او تعرض به بیت و هتک امنیت حرم نبود و تنها برای سرکوبی ابن زبیر آمده بود و تخریب بخشی از خانه خدا، ناخواسته صورت گرفت.
[۴۲] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۴۹.
[۴۳] التفسیر الکبیر، ج۴، ص۵۹.    


حرم الهی از حاکمان ستمگر ایمن بوده و خدا از نخست دل‌های گردنکشان را به تعظیم در برابر حرم متمایل ساخته و حتی حیوانات درنده شکاری در حرم به شکار خود حمله نمی‌کنند.
[۴۴] معجم البلدان، ج۵، ص۱۸۳.    
[۴۵] تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۱۷.    
افزون بر این، از مصونیت حرم از بلایای طبیعی نیز یاد شده و از عروج خانه خدا به آسمان به هنگام طوفان نوح خبر داده شده است.
[۴۶] اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۴۰.
با توجه به وقوع سیل‌های متعدد در مسجدالحرام و کعبه، این گزارش‌ها بی اعتبار و برآمده از افسانه پردازی است. همچنین بر پایه آیه {او لم نمکن لهم حرما آمنا یجبی الیه ثمرات کل شیء رزقا من لدنا و لکن اکثرهم لا یعلمون}
[۴۷] قصص/سوره۲۸، آیه۵۷.    
اهل حرم از قحطی و کمبود ایمن هستند و دعای ابراهیم در فرو فرستادن نعمت بر آنان مستجاب شده است.
[۴۸] التفسیر الکبیر، ج۴، ص۵۲.    
[۴۹] معجم البلدان، ج۴، ص۱۲.    
گرد هم آمدن قریش و امنیت حاصل از آن در دوره پیش از اسلام و نیز رواج برخی فضیلت‌های اخلاقی مانند مهمان نوازی و پیمان‌های حامی مظلومان مانند حلف الفضول نیز از مصداق‌های امنیت حرم شمرده شده است.
[۵۰] المنمق، ص۲۷-۲۹.    


این که «هر کس درون حرم شود، شرعا در امان خواهد بود»، به امنیت تشریعی اشاره دارد: {و من دخله کان آمنا}
[۵۱] آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
امنیت تشریعی حرم، همه ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی را شامل می‌شود. بر پایه آیه {و لا تقاتلوهم عند المسجد الحرام حتی یقاتلوکم فیه فان قاتلوکم فاقتلوهم کذلک جزاء الکافرین}
[۵۲] بقره/سوره۲، آیه۱۹۱.    
مؤمنان از نبرد با مشرکان و دیگر دشمنان در سرزمین حرم منع شده‌اند، مگر این که آن‌ها آغازگر نبرد باشند. بر پایه روایتی از امام صادق علیه‌السّلام اگر فردی در بیرون حرم جرمی مرتکب شود و به حرم پناه آورد، کسی را یارای تعرض به وی نیست. اما هیچ کس حق فروش، اطعام و سخن با او ندارد تا ناگزیر از حرم بیرون رود و آن جا دستگیر و مجازات شود.
[۵۳] الکافی، ج۴، ص۲۲۶.    
[۵۴] نور الثقلین، ج۱، ص۳۷۰.    
[۵۵] الصافی، ج۱، ص۳۶۰.    
بر این اساس، فقیهان به عدم جواز اجرای حدود و قصاص و تعزیرات در محدوده حرم فتوا داده‌اند، جز در حالتی که جرم درون حرم رخ دهد و مجرم حرمت حرم را هتک کرده باشد.
[۵۶] المراسم، ص۲۳۷.    
[۵۷] المراسم، ص۲۵۶.    
[۵۸] جواهر الکلام، ج۴۱، ص۳۴۴-۳۴۵.    
[۵۹] الدر المنضود، ج۱، ص۳۹۲-۳۹۷.
نیز برخی احکام سخت گیرانه ویژه برای هتک کنندگان حرمت حرم الهی در نظر گرفته شده که قطع دست دزد بدون احراز شرایط ویژه حد سرقت، نمونه‌ای از آن‌ها است
[۶۰] مبانی تکملة المنهاج، ج۱، ص۲۸۶.    
؛ زیرا این کار موجب هتک حرمت حرم خدا و تجاوز به حدود الهی و حقوق مردم است
[۶۱] الکافی، ج۴، ص۲۲۸.    
که در آیه‌ای از قرآن به آن اشاره شده است: {الشهر الحرام بالشهر الحرام و الحرمات قصاص فمن اعتدی علیکم... }
[۶۲] بقره/سوره۲، آیه۱۹۴.    
از جابر روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه و اله) حمل سلاح را در مکه بر مسلمانان ممنوع فرمود.
[۶۳] صحیح مسلم، ج۴، ص۱۱۱.
[۶۴] میزان الحکمه، ج۱، ص۵۳۹.    
به گفته ابن عباس، رسول خدا در روز فتح مکه فرمود: خداوند مکه را در روز آفرینش آسمان‌ها و زمین دارای حرمت فرموده و این حرمت تا روز قیامت پا بر جا خواهد بود. نبرد در این شهر برای کسی جایز نیست و برای من نیز جز ساعتی از روز فتح مکه جایز نبوده است.
[۶۵] صحیح مسلم، ج۴، ص۱۰۹.

باز پس گیری مال بدهکار درون حرم جایز نیست و نباید بدهکار را درون محدوده حرم زیر فشار نهاد. در این حال، طلبکار باید صبر کند تا وی از حرم بیرون رود.
[۶۶] فقه الرضا، ص۲۵۳.    
[۶۷] نور الثقلین، ج۱، ص۳۷۱.    
[۶۸] نور الثقلین، ج۱، ص۳۶۹.
در روایتی، از امنیت تشریعی حرم شامل وحوش، پرندگان و دیگر حیوانات نیز شده و بر پایه آن، هیچ کس را حق تعرض به آن‌ها درون محدوده حرم نیست.
[۶۹] الکافی، ج۴، ص۲۲۶.    
[۷۰] وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۵۵۷.    
[۷۱] الصافی، ج۱، ص۳۶۰.    
[۷۲] نور الثقلین، ج۱، ص۳۷۰.    

در روایتی از امام صادق علیه‌السّلام آمده که هر کس به قصد پناه آوردن وارد حرم شود، از خشم خدای والا در امان خواهد بود و حتی حیوانات وحشی و پرندگان تا آن گاه که در حرم هستند، از هراس و آزار در امان خواهند بود.
[۷۳] الکافی، ج۴، ص۲۲۶.    
[۷۴] نور الثقلین، ج۱، ص۳۷۰.    
[۷۵] جامع المدارک، ج۲، ص۶۱۲.    
فقیهان درباره ابعاد گوناگون امنیت حیوانات در حرم بحث کرده‌اند؛ از جمله آن که این حکم شامل هر دو گونه حیوان می‌شود: حیوان وحشی که شکار می‌شود و حیوان اهلی که پرورش می‌یابد و ذبح می‌گردد. آنان درباره حرمت صید گونه اول اتفاق نظر دارند و درباره گونه دوم نیز برخی فقیهان ذبح درون حرم را ناروا شمرده‌اند.
[۷۶] جواهر الکلام، ج۲۰، ص۲۴۱.    
[۷۷] الاحصار و الصد، ص۹۲.    
از وجوه دیگر این امنیت، ایمنی از عذاب خدا در صورت گزاردن مناسک با معرفت و قصد قربت است.
[۷۸] بحار الانوار، ج۹۶، ص۷۴.

برخی احکام و ویژگی‌های مربوط به امنیت حرم مکی درباره حرم مدنی نیز تعمیم داده شده
[۷۹] الموطا، ج۲، ص۸۸۹-۸۹۲.
[۸۰] المحلی، ج۷، ص۲۸۰.
و از این جهت میان دو حرم مقایسه صورت گرفته و درباره برتری هر یک بر دیگری گفت وگو شده است.
[۸۱] امتاع الاسماع، ج۱۰، ص۳۴۲-۳۴۳.    


الاحصار و الصد: گلپایگانی (م. ۱۴۱۴ق.) ؛ الاحکام السلطانیه: الماوردی (م. ۴۵۰ق.)، بیروت، دار النفائس؛ اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۲ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛ اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ الام: الشافعی (م. ۲۰۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق؛ امتاع الاسماع: المقریزی (م. ۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛ بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. ۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ تهذیب الاسماء و اللغات: النووی (م. ۶۷۶ق.)، به کوشش ادارة الطباعة المنیریه، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ جامع احادیث الشیعه: اسماعیل معزی ملایری، المطبعة العلمیه، قم، ۱۳۹۹ق؛ جامع البیان: الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ جامع المدارک: سید احمد الخوانساری (م. ۱۴۰۵ق.)، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ الحج و العمرة فی الکتاب و السنه: الری شهری، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش؛ الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به: عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبة النهضة الحدیثه، ۱۴۰۵ق؛ الدر المنضود: سید محمد رضا الگلپایگانی (م. ۱۴۱۴ق.)، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۲ق؛ شفاء الغرام: الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م؛ الصافی: الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق؛ الصحاح: الجوهری (م. ۳۹۳ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛ صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر؛ العین: خلیل (م. ۱۷۵ق.)، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ فقه الرضاعلیه السلام: علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق.)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه السلام، ۱۴۰۶ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ مبانی تکملة المنهاج: موسوی الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.)، نجف، مطبعة الآداب؛ مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.)، دار الفکر؛ المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر؛ المراسم العلویه: سلار حمزة بن عبدالعزیز (م. ۴۴۸ق.)، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۴ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ مفردات: الراغب (م. ۴۲۵ق.)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۶م؛ مکاتیب الرسول: احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ المنار: رشید رضا (م. ۱۳۵۴ق.)، قاهره، دار المنار، ۱۳۷۳ق؛ المنمق: ابن حبیب (م. ۲۴۵ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق؛ الموطا: مالک بن انس (م. ۱۷۹ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛ مؤلفات جرجی زیدان الکامله: جرجی زیدان، بیروت، دار الجیل، ۱۴۰۲ق؛ میزان الحکمه: ری شهری، قم، دار الحدیث، ۱۴۱۶ق؛ المیزان: الطباطبائی (م. ۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ نور الثقلین: العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۲ق.

۱. ↑ العین، ج۸، ص۳۸۸.    
۲. ↑ مفردات، ص۲۵.    
۳. ↑ الصحاح، ج۵، ص۲۰۷۱، «امن».    
۴. ↑ العین، ج۳، ص۲۲۱.    
۵. ↑ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۲۲، «حرم».    
۶. ↑ الاحکام السلطانیه، ص۳۲۷.
۷. ↑ المجموع، ج۷، ص۴۶۲.    
۸. ↑ تهذیب الاسماء، ج۳، ص۸۲.    
۹. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۲۷.
۱۰. ↑ جامع الاحادیث، ج۱۰، ص۱۱۱.
۱۱. ↑ الطبقات، ج۲، ص۱۳۷.
۱۲. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۱۱.    
۱۳. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۷۹.
۱۴. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۱.
۱۵. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۵، ص۸۹.
۱۶. ↑ شفاء الغرام، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶.    
۱۷. ↑ الحرم المکی الشریف، ص۷۱-۷۸.
۱۸. ↑ الحج و العمره، ص۵۳-۵۵.
۱۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۵-۱۲۶.    
۲۰. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۵.    
۲۱. ↑ نمل/سوره۲۷، آیه۹۱.    
۲۲. ↑ تین/سوره۹۵، آیه۳.    
۲۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۵.    
۲۴. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
۲۵. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۵۷.    
۲۶. ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۳.    
۲۷. ↑ الام، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴.    
۲۸. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۱۲.    
۲۹. ↑ جامع البیان، ج۱۴، ص۲۴۲-۲۴۴.
۳۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۲۶.    
۳۱. ↑ جامع البیان، ج۱، ص۷۶۲.
۳۲. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
۳۳. ↑ المیزان، ج۱۲، ص۶۸.    
۳۴. ↑ مکاتیب الرسول، ج۳، ص۵۹۰.
۳۵. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۵۷.    
۳۶. ↑ مؤلفات جرجی زیدان، ج۱، ص۳۳ به بعد.
۳۷. ↑ المفصل، ج۷، ص۲۸۵.
۳۸. ↑ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۱۷.    
۳۹. ↑ قریش/سوره۱۰۶، آیه۴.    
۴۰. ↑ المنار، ج۱، ص۳۷۸.    
۴۱. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۳۵۷-۳۶۰.
۴۲. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۴۹.
۴۳. ↑ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۵۹.    
۴۴. ↑ معجم البلدان، ج۵، ص۱۸۳.    
۴۵. ↑ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۱۷.    
۴۶. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۴۰.
۴۷. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۵۷.    
۴۸. ↑ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۵۲.    
۴۹. ↑ معجم البلدان، ج۴، ص۱۲.    
۵۰. ↑ المنمق، ص۲۷-۲۹.    
۵۱. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.    
۵۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۱.    
۵۳. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۲۶.    
۵۴. ↑ نور الثقلین، ج۱، ص۳۷۰.    
۵۵. ↑ الصافی، ج۱، ص۳۶۰.    
۵۶. ↑ المراسم، ص۲۳۷.    
۵۷. ↑ المراسم، ص۲۵۶.    
۵۸. ↑ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۳۴۴-۳۴۵.    
۵۹. ↑ الدر المنضود، ج۱، ص۳۹۲-۳۹۷.
۶۰. ↑ مبانی تکملة المنهاج، ج۱، ص۲۸۶.    
۶۱. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۲۸.    
۶۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۴.    
۶۳. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۱۱۱.
۶۴. ↑ میزان الحکمه، ج۱، ص۵۳۹.    
۶۵. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۱۰۹.
۶۶. ↑ فقه الرضا، ص۲۵۳.    
۶۷. ↑ نور الثقلین، ج۱، ص۳۷۱.    
۶۸. ↑ نور الثقلین، ج۱، ص۳۶۹.
۶۹. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۲۶.    
۷۰. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۵۵۷.    
۷۱. ↑ الصافی، ج۱، ص۳۶۰.    
۷۲. ↑ نور الثقلین، ج۱، ص۳۷۰.    
۷۳. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۲۶.    
۷۴. ↑ نور الثقلین، ج۱، ص۳۷۰.    
۷۵. ↑ جامع المدارک، ج۲، ص۶۱۲.    
۷۶. ↑ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۲۴۱.    
۷۷. ↑ الاحصار و الصد، ص۹۲.    
۷۸. ↑ بحار الانوار، ج۹۶، ص۷۴.
۷۹. ↑ الموطا، ج۲، ص۸۸۹-۸۹۲.
۸۰. ↑ المحلی، ج۷، ص۲۸۰.
۸۱. ↑ امتاع الاسماع، ج۱۰، ص۳۴۲-۳۴۳.    


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «امنیت حرم».    




جعبه ابزار