امامزاده اسحاق بن موسی بن جعفر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
امامزاده اسحاق بن موسی کاظم (علیه‌السّلام)، ملقب به امیر و امین، فرزند
امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) می‌باشد. اسحاق بن موسی از اصحاب
امام رضا (علیه‌السّلام) بود و از ایشان و از عمویش
علی بن جعفر (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده
است.
زیارتگاههای متعددی در
استان صلاح‌الدین عراق و شهرهای
گرگان،
ساوه و
محلات ایران به این امامزاده منسوب
است ولی با توجه به تصریح مورخان به وفات اسحاق در
مدینه، در صحت انتساب همه این زیارتگاه‌ها به وی، تردید وجود دارد.
اسحاق، فرزند گرامی
امام هفتم (علیه‌السّلام) است که ملقب به امیر
و امین
بود. مادرش، ام‌ولد، بود
و
شیخ عباس قمی، مادر وی را ام احمد، مادر
احمد بن موسی (علیه‌السّلام) می‌داند.
شیخ طوسی، او را از اصحاب
امام رضا (علیه‌السّلام) دانسته
است، اما از حالات و ویژگی‌های او، مطلبی نیاورده
است.
اسحاق بن موسی (علیه‌السّلام) از برادر خود،
امام رضا (علیه‌السّلام) و از عمویش، به نقل از جدش،
امام جعفر صادق (علیه‌السّلام)، روایاتی را نقل کرده
و در
مدینه، وفات یافته
است.
سیدعبدالرزاق کمّونه می‌نویسد:
او با دخترعموی خود (دختر اسحاق بن امام جعفر صادق (علیه‌السّلام)) ازدواج کرد و در زمان ولایتعهدی امام رضا (علیه‌السّلام)،
مامون عباسی، آن زن را به ازدواج اسحاق درآورد و سپس به او فرمان داد که آن سال با مردم
حج بگزارد. او از برادرش، حضرت رضا (علیه‌السّلام) و عمویش،
علی بن جعفر (علیه‌السّلام) روایت می‌کرد.
اسحاق، دختری به نام رقیه داشت که عمر طولانی نمود و در سال ۳۱۰ یا ۳۱۶ ه. ق، در
بغداد وفات یافت.
ابونصر بخاری نسابه (متوفای بعد از ۳۴۱ ه. ق)، در عصر خود، این بانو را زیارت کرده بود.
همچنین اسحاق، پنج فرزند پسر، به اسامی علی، حسن، عباس، محمد و جعفر داشت، برخی از علمای انساب، یحیی، موسی و قاسم را بر تعداد فرزندان اسحاق، افزوده‌اند.
به گفته «
ابن‌مهنّا»،
عباس بن اسحاق بن موسی (علیه‌السّلام)، در زمان منصور در ارمینیه (ارمنستان کنونی)، به شهادت رسید.
جعفر بن اسحاق بن موسی (علیه‌السّلام) را نیز «سعید حاجب»، در زمان
مهتدی عباسی، در
بصره به قتل رساند.
از نوادگان اسحاق بن موسی (علیه‌السّلام)، می‌توان از «
ابوجعفر محمد صورانی» که در
شیراز کشته شد و قبرش در اصطخر بود
و نیز از
محسن ثانی و برادرش، حسن، فرزندان محسن بن قاسم بن اسحاق بن موسی (علیه‌السّلام) که در کردک، به شهادت رسیدند،
یاد کرد.
همچنین از نسل اسحاق، ابوعبدالله الشریف، معروف به نعمت، محمد بن حسن بن اسحاق بن حسین بن اسحاق بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)
است که
شیخ صدوق، کتاب «
من لایحضره الفقیه» را برای او تالیف کرده و این مطلب را در مقدمه کتابش، آورده
است.
زیارتگاه‌هایی در
استان صلاح‌الدین در
کشور عراق و در
ایران، به اسحاق بن موسی (علیه‌السّلام)، منسوب
است که مشهورترین آنها در
ساوه،
گرگان و
محلات می‌باشد. با توجه به تصریح مورخان به وفات اسحاق در
مدینه، در صحت انتساب همه این زیارتگاه‌ها به وی، تردید وجود دارد و درباره اشخاص مدفون در آنها، به تفصیل، در دانشنامه بقاع متبرکه، سخن گفته شده
است.
زیارتگاه، بین دو کوه، در حد فاصل عوجه و
تکریت، از
استان صلاح
الدین، واقع شده
است.
ساختمان آرامگاه، از گل و گچ و سنگ ساخته شده و دارای چهار ستون می‌باشد که برای استقامت بنا، وسط آن قرار داده شده
است،
گنبد بنا، عرقچینی مطبق و از آجر ساخته شده و قطر آن، سه متر و ارتفاع آن نزدیک به سه متر
است.
شیخ ملامحمود محمد آل دهیمه، امام و خطیب جامع عوجه، نقل می‌کند که در یکی از روزها، مشغول تعمیر این قبر بودم که ناگهان با جسد تر و تازه‌ای، روبه‌رو شدم که بوی عطرش، مشام انسان را نوازش می‌داد و تاکنون چنین بوی خوشی، استشمام نکرده بودم. داخل قبر، جوان تمام قامتی را دیدم که آثار ضربه‌ای بر سینه‌اش، نمایان بود، گویی که تازه دفن شده
است، سپس خاک را روی قبر ریختم و شروع به ساختمان بنای آن در سال ۱۹۴۰ م کردم، زیرا کراماتی از وی را شاهد بودم.
در سال ۱۹۷۶ م، ساختمان زیارتگاه بازسازی شد و در سال ۱۹۹۳ م، عملیات آن به پایان رسید، آرامگاه سید اسحاق، به یکی از زیارتگاههای مشهور منطقه، تبدیل شد و گنبد آن، با کاشی‌های رنگی و
آیات قرآن، تزیین گشت. مقابل مرقد، مسجدی برای اقامه نماز در فصل تابستان که زائران بیشتری دارد، برپا گشت. کتابخانه‌ای نیز برای مطالعه زائران فراهم شد. ایام زیارتی این بقعه، روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه هر هفته و ایام مناسبت‌های مذهبی
است.
براساس شهرت محلی، چنین مشهور
است که مدفون در این بقعه، اسحاق، فرزند بلافصل امام کاظم (علیه‌السّلام)
است، این در حالی
است که منابع تاریخی، او را متوفای سال ۲۴۰ ه. ق، در
مدینه و مدفون در
بقیع می‌داند.
درباره شخص مدفون در بقعه میان عوجه و تکریت عراق، دو احتمال وجود دارد: به یک احتمال، نسب این شخص، اسحاق بن موسی بن اسحاق بن حسین بن اسحاق بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) و به احتمال دیگری، اسحاق بن موسی بن اسحاق ابن ابراهیم العسکری بن موسی بن ابراهیم المرتضی، فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)
است.
البته شخص اول، جد سادات مرو بوده و شخص دوم نیز، به گفته
ابن‌طباطبا، در
نیشابور سکونت داشته
است.
بنابراین هویت شخص مدفون در این بقعه، بر ما مجهول
است و این بدان معنا نیست که این بقعه، اعتبار ندارد، بلکه تاکنون نسب شریفش، بر ما مخفی مانده
است.
زیارتگاهی در شهر گرکان به اسحاق بن موسی کاظم (علیه‌السّلام) منسوب
است.
بنایی در مرکز شهر گرگان، درگذر سرچشمه از محله سبزه مشهد قرار دارد و منابع جغرافیایی و تاریخی نیز تنها به ذکر نام آن اکتفا کرده، اطلاعاتی درباره ویژگی‌های معماری بنا به دست نداده‌اند.
آراء محققان درباره این بنا تا حدودی متناقض
است، چه برخی به استناد کتیبه حک شده بر چارچوب در قدیمی ساختمان، آن را مربوط به
سده ۹ ق
و برخی بدون ارائه ادله کافی آن را متعلق به بناهای سده ۸ ق و شماری با توجه به تزیینات آجری بنا، مربوط به سده ۶ ق و یا اواخر سده ۶ و اوایل سده ۷ ق دانسته‌اند، اما با توجه به تاریخ ۵۲۵ق که بر صندوق چوبی مرقد امامزاده حک شده
است،
به نظر می‌رسد که بنا در این تاریخ ساخته شده باشد.
بنای امامزاده با طرحی ۱۲ ضلعی و مقطع داخلی چهارگوش منظم به ابعاد ۷۴۰ و ۷۲۵ سانتی‌متر ساخته شده
است.
مصالح بنا از آجر
است و لبه‌های هر ضلع بنا از ارتفاع ۵۰ سانتی‌متری کف موجود بر جداره دیوار شروع شده، تا زیر سقف ادامه می‌یابد. بنا از نظر نقشه شبیه آرامگاه
خواجه اتابک کرمان مربوط به سده ۶ق/۱۲م و
برج مهماندوست دامغان است.
بنا دارای ۳ ورودی
است، ورودی کنونی ساختمان در جنوب شرقی و رو به محوطه حیاط و فضای باز امامزاده قرار دارد، در طرحی که دهِل در ۱۲۶۴ق/۱۸۴۸م از بنا تهیه کرده، این ورودی وجود نداشته
است، به نظر می‌رسد که این مدخل بعدها در نتیجه تغییرات در بنا، ایجاد شده باشد. ورودی دیگر در جهت شمال غربی قرار داشته، و به‌نظر هیلن‌براند مدخل اصلی آرامگاه بوده
است، سومین مدخل در شمال شرق بنا قرار دارد و درِ قدیمی ساختمان در این ورودی نصب شده
است.
در بخش داخلی بنا ضریحی فلزی مشبک به طول ۳۲۶ و عرض ۲۳۰ و ارتفاع ۲۸۰ سانتی‌متر قرار دارد که محافظ صندوق چوبی مرقد
است.
از نوع پوشش اصلی بام این بنا اطلاعی در دست نیست، احتمالاً بام اصلی را بالاتر از سطح کنونی آن ساخته بوده‌اند، به نظر هیلن براند قرنیزهای موجود در بنا امکان دارا بودن پوشش گنبدی چند وجهی یا مخروطی شکل را برای آن مطرح می‌سازد. پوشش کنونی بام، شیروانی
است.
نمای بیرونی: بخش پایینی بنا تا حدود ۲ متر بالاتر از کف کنونی حیاط فاقد تزیینات، و تنها شامل آجرچینی ساده
است. بدنه بیرونی بنا را نیز قاب‌بندی‌های آجری همراه با تزییناتی از همین جنس در مرکز و بخش‌های بالایی بدنه مزین ساخته
است. درون قاب‌بندی‌های آجری فرورفتگی‌هایی به عمق یک آجر وجود دارد و بزرگی این قاب‌بندی‌ها سبب شده
است که نقوش پیچیده آجرکاری که غالباً در هیچ یک از بدنه‌ها تکراری نیست، به آسانی در زمینه ساده آجری، جای گیرد. هر بدنه به طور کامل دارای طرح تزیینی آجری
است که حاشیه آن نیز با زنجیره‌هایی تزیینی از جنس سفال بی‌لعاب و با اشکالی چون ستاره‌ها و لوزی‌ها استادانه کار شده
است. پیچیدگی طرح‌های آجرکاری بنای امامزاده اسحاق چنان
است که به نظر برخی نوعی خطاطی و یا
خط کوفی در شکل آجرهای مربع شکل در قاب‌بندی‌های هر یک از بدنه‌ها به چشم می‌خورد.
اما به نظر می‌رسد که این طرح‌ها، طرح‌های آجری هندسی
است که می‌توان مشابه آن را بر روی بخشی از
مناره مسجد جامع استراباد، مشاهده کرد. در بالای قاب‌بندی‌های بزرگ هر بدنه - بجز ورودی شمال غربی - و در امتداد همان قاب و ادامه تزیینات آجری، با فاصله ۳ تا ۴ ردیف، رگچین‌آجری مشبک‌کاری تا زیر قرنیز دیده می‌شود. به نظر هیلن براند، معمار آگاهانه قاب‌بندی‌های بزرگ را برای بهتر نمایاندن اثر خود برگزیده
است، اما مشبک‌کاری‌های آجری بالای آن، جلوه قاب‌های بزرگ بدنه با نقش‌های پیچیده آجرکاری را ندارد.
بخش اعظم تزیینات آجری سردر ورودی اکنون از میان رفته، و به هنگام بازدید هیلن براند از بنا، جای آن را پنجره مشبکی گرفته بوده
است، حال آنکه اکنون دو دستگاه تهویه به جای آن تعبیه کرده‌اند.
ورودی شمال شرقی، درون بدنه‌ای فاقد قاب‌بندی آجری، چون دیگر بدنه‌ها قرار دارد. درون طاق نمای بالای ورودی، ۴ ردیف مقرنس و در قسمت میانی آن، نقوشی با طرح ستاره به چشم می‌خورد. بر لبه درونی طاق طرح‌های گل و گیاه همراه با کاشی فیروزه‌ای رنگ دیده می‌شود. در دو گوشه مثلث شکل پیشانی طاق نما با استفاده از کاشی فیروزه‌ای، ستاره‌های سه گوش و شش گوش پدید آورده‌اند. هیلن براند تزیینات کاشی‌های کار شده را مربوط به
دوره سلجوقی، و سوسک تاریخ آن را پس از، آجرکاری عصر سلجوقی و حداقل یک سده پس از آن می‌داند.
بر سر در ورودی شمال غربی نیز طاق نمایی شکل گرفته از دالبرهای پی در پی قرار دارد که با مجموعه‌ای از مقرنس تزیین شده
است و به رغم استفاده از آجر در آن، طرحی شبیه به گچ‌کاری را نشان می‌دهد. در نمای درونی و بیرونی مقرنس و حتی در میان لبه چندگانه دالبرها تزیینات آجری مشبک به شکل مربع، چند ضلعی و ستاره‌ای دیده می‌شود. بالاتر از بخش مقرنس، تزیینات آجری مشبک کاری درون یک قاب بندی آجری تا زیر قرنیز سقف ادامه یافته
است و این بخش از نظر ارتفاع و سبک کار با تزیینات دیگر بدنه‌ها تفاوت دارد.
ضریح فلزی دارای کتیبه‌هایی از آیاتی از سوره‌های ۹۱ و ۹۳
قرآن مجید در ۴ جانب خود و نیز اشعاری در وصف امامزاده
است. در ضلع شرقی نام خطاط، احمد نجفی زنجانی و تاریخ ۱۳۸۴ ق حک شده
است.
مرقد نیز در وسط محوطه درونی بنا کار گرفته از گچ
است و بر روی ۴ بدنه آن آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی ممتاز باقی مانده
که به نظر می‌رسد تاکنون به درستی قرائت نشده
است، بر روی مرقد، صندوق چوبی مشبکی نهاده‌اند و
آیت الکرسی به خط کوفی قدیم بر حاشیه بالای صندوق و بسیار گود کنده شده
است.
این کتیبه از بخش بالای ضلع غربی صندوق آغاز شده، و در ضلع شمالی تا ضلع شرقی امتداد یافته
است و در ضلع جنوبی با تاریخ ۵۲۵ ق خاتمه می‌یابد.
در ضلع جنوب غربی بنا محرابی با گچ بری بسیار زیبا و پرکار وجود دارد
که به صورت گود و برجسته و بدون استفاده از رنگ در تزیینات، کار شده
است. احتمالاً بخش‌های دیگر محراب نیز دارای تزیینات گچ‌بری بوده، و اکنون تنها لچکی‌های طرفین قوس محراب و تا اندازه‌ای حاشیه آن باقی مانده
است.
در زاویه درونی طاق محراب دو ستون باریک گچی دیده می‌شود که تزیینات گچ‌کاری درون طاقچه، میان آن قرار دارد. تزیینات این بخش شامل چند قطعه مشبک و چند پیچک زنجیره‌ای
است. به گفته هیلن براند این نوع قاب‌بندی‌ها برگرفته از گچ‌بری‌های سامره
است و نمونه تزیینات آن نیز در مسجد جامع نایین وجود دارد. در هر یک از لچکی‌های محراب، شمسه‌ای با حاشیه گل‌دار وجود دارد که در مرکز شمسه کلمه «الله» به خط نسخ کنده شده
است. فضای باقی مانده درون هر لچکی و طاق محراب با تزییناتی چون بته جقه‌های مشبک و پیچک پر شده
است. روی هر یک از نقوش یاد شده با سوراخ‌هایی متعدد اشکال هندسی بدیعی پدید آمده که قابل مقایسه با گچ‌بری‌های سامره
است. در حاشیه گچ‌بری شده قوس جناغی محراب، کتیبه‌ای به خط کوفی مزین وجود دارد که با قراین موجود بخشی از آن تخریب شده
است. کتیبه از سمت راست محراب از آیه ۱۶
سوره آل عمران آغاز، و ادامه آن یعنی بخشی از آیه ۱۷.
به صورت معکوس در زیر همان کتیبه کنده‌کاری شده
است. الفبای کوفی کتیبه دارای تزیینات پیچیده‌ای
است. همچنین معکوس نوشتن بخشی از آن نیز سبب درهم تنیدگی خطوط و دشواری در قرائت آن شده
است.
تزیینات این در به شیوه کنده‌کاری و نقوش گل و برگ و طرح ترنجی در وسط
است. بر چهارچوبه این در کتیبه‌ای کنده‌کاری شده که نخستین بار توسط رابینو قرائت شده
است.
از قرائت جدید چنین برمی‌آید که رابینو در خواندن برخی اسامی و کلمات به خطا رفته
است.
به نوشته کتیبه موجود، این در به فرمان امیر بهادر فرزند امیر جلال
الدین بایزید و توسط فردی به نام حاجی محمد در تاریخ ۸۵۷ ق
ساخته شده، و وقف بنای معروف به مشهدنور گردیده
است.
به‌سبب نوسازی و تغییراتی که در دوره‌های مختلف بر روی بنا انجام گرفته، به تزیینات آجری برخی از نقاط بدنه آسیب رسیده
است، به نظر می‌رسد که بیشترین مرمت‌های بنا در
دوره قاجار انجام گرفته باشد، بنابر اسناد موجود در مرکز میراث فرهنگی
استان مازندران، تمهیدات حفاظتی چون مرمت در قدیمی امامزاده، محوطه‌سازی بنا و تعویض آجرهای فرسوده داخل آن در طی سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۸ ش انجام گرفته
است.
(۱) رابینو، ه ل، سفرنامه مازندران و استراباد، ترجمه غلامحسین وحید مازندرانی، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۲) ستوده، منوچهر، از آستارا تا استراباد، تهران، زیر چاپ.
(۳) قورخانچی، محمدعلی، نخبه سیفیه، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، ۱۳۶۰ش.
(۴) مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۵) ملگونف، سفرنامه، ترجمه مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۶) میرزا ابراهیم، سفرنامه استراباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۷) نقشه (پلان امامزاده نور)، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، دفتر فنی مازندران، ۱۳۵۹ش.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «امامزاده اسحاق»، ج۸، ص۲۲. زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، مقاله «مزار امامزاده اسحاق بن موسی»، ج۱، ص۵۳۱.
