المورد الکبیر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«المورد الکبیر»، یکی از آثار ارزنده استاد ممتاز زبان و ادبیات عربی، دکتر فخرالدین قباوه است.
«المورد الکبیر»، یکی از آثار ارزنده استاد ممتاز
زبان و ادبیات عربی، دکتر فخرالدین قباوه (متولد حلب، ۱۹۳۳ م) در موضوع صرف و نحو تطبیقی با استفاده از اشعار عربی دوره‌های گوناگون جاهلی و اسلامی است. این کتاب نام کاملش، «المورد الکبیر نماذج تطبیقیة فی الإعراب و الأدوات و الصرف» است. مخاطبان این اثر، دانش‌جویان زبان و ادبیات عربی در دوره تحصیلات تکمیلی و علاقه‌مندان به صرف و نحو کاربردی در سطح پیشرفته هستند. مزیت دیگر این کتاب بر آثار مشابه، این است که بعد از سال‌ها تدریس و با بهره‌گیری از تجربه آموزش و با آگاهی کامل به اشکالات و اشتباهات رایج در بین نسل جوان و بر اساس نیازهای آنان سامان یافته و برای کارورزی مخاطبان و تقویت بنیه ادبی آنان و به‌تدریج و به‌طور طبیعی، سنجیده و آماده شده است.
اثر حاضر از ۲۲ متن برگزیده از
اشعار عربی تشکیل و شماره‌گذاری شده است و تنظیم و فصل‌بندی دیگری ندارد. ابیات، به ترتیب زمانی از دوره‌های جاهلی تا عباسی برگزیده شده است.
در مورد روش و محتوای کتاب حاضر چند نکته گفتنی است:
نویسنده در مقدمه‌اش که در تاریخ ۱۶ ربیع‌الثانی ۱۳۹۲ ق نوشته، تأکید کرده که در این کتاب، اشعاری از سه دوره از دوره‌های طلایی تاریخ ادبیات عرب انتخاب کرده:جاهلی، اسلامی و عباسی. او یادآور شده که این گزینش، به خاطر دو سبب بوده است:
این متون، در حدود ده سال گذشته، موضوع درس «نحو و ادبیات تطبیقی» در بخش زبان عربی دانشکده ادبیات دانشگاه حلب بود و ما در آن سال‌ها، آن را از نظر صرفی و اعرابی تحلیل می‌کردیم و به‌عنوان کاربرد مباحث نظری از آن بهره می‌گرفتیم؛
بیشتر این متون، ارتباط تنگاتنگی با بخش
زبان عربی دانشکده ادبیات دانشگاه دمشق دارد؛ زیرا من افتخار تحصیل در آنجا را دارم و این متون سال‌ها قبل در آنجا ماده درسی برای آزمون دانش‌جویان قرار داده شده بود و استاد بزرگ سعید افغانی، این مطالب را برای نحو کاربردی قرار داده بود و من از بسیاری از مطالب ایشان در این زمینه بهره برده‌ام. به خاطر این دو دلیل معتقدم که این مباحث بهترین مثال برای بررسی‌های مقایسه‌ای ادبی و صرفی و نحوی است.
نویسنده قبلاً کتابی به نام «المورد» نوشته و در آنجا اعلام کرده که دوست دارد که کتابش را با حلقه و دوره دیگری ادامه دهد تا غفلت‌ها و اشتباهاتش را استدراک کند و آنچه را شروع کرده به پایان برساند، ولی چند سال گذشت و این آرزو برآورده نشد، اما
استقبال فراوان از کتاب اول و
تشویق استادان و همکاران، سرانجام او را وادار به اقدام کرد و کتاب حاضر پدید آمد. در این اثر، مواد ارزشمند و ابعاد جدید و رویکردهای متمایز و رنگارنگی انتخاب شده که نویسنده را ترغیب کرده تا اثرش ر ا«مورد کبیر» بنامد.
نویسنده در این کتاب، اشعاری متنوع از شاعرانی مانند مغلس
بن لقیط، ذوالخرق الطهوی، خالد
بن عبدالله، صخر
بن عمرو، قریط
بن انیف، الربیع
بن ضبع، مویلک المزموم، عمرو
بن شأس، حمید
بن ثور، متمم
بن نویره، ابوزبید الطائی، معن
بن اوس، عبدالله
بن زبیر، زفر
بن حارث، قطری
بن الفجائه، فرعان
بن الأعرف، لیلی الأخیلیه، یزید
بن الحکم، سعد
بن ناشب و... آورده و آن را تجزیه و تحلیل ادبی کرده است.
نویسنده قبل از نقل ابیات هر شاعر در هر مورد، مقدمه‌ای کوتاه
ذکر کرده تا چگونگی پیدایش شعرهای مورد نظر روشن شود و بعد از ذکر اشعار، به ترتیب به بیان
اعراب، ادوات و صرف آن پرداخته است و به تعبیر روشن‌تر ابیات ذکرشده را از نظر صرفی و نحوی تجزیه و ترکیب کرده است. منظور ایشان از ادوات، بیان نوع حروف استفاده‌شده در ابیات و توضیحاتی در مورد آن است.
نویسنده در مورد اعراب به موارد مشکل بسنده کرده و از بیان اعراب همه کلمات خودداری ورزیده است. البته او نسبت به اعراب جمله و شبه جمله و مصدرها، اهتمامی خاص مبذول داشته؛ زیرا ناتوانی جویندگان و سهل‌انگاری مدرسان را در این زمینه احساس کرده است. همچنین ایشان همه حروف و ادوات را استقصا کرده و معنای روشنی برای یکایک آن‌ها بیان کرده و هرچند گاه دچار تکرار نیز شده است. مؤلف در مورد صرف کلمات نیز به کلماتی برگزیده از متون بسنده کرده و مقداری در مورد آن‌ها تفصیل داده و
احکام وقف، ابتدا، اماله، التقاء ساکنین، ادغام، تخفیف همزه و همچنین اسباب و نتائج آن‌ها را بیان کرده؛ بدون توجه به اقتضائات و محدودیت‌های شعری؛ زیرا ایشان در غالب موارد به کلمه به‌صورت منفرد و به شکل واقعی خودش در عبارت نظر داشته است.
نویسنده، یادآور شده است که زحمات بسیاری برای بیان ضابطه‌مند و روشمند کردن احکام صرفی متحمل شده است؛ زیرا این کار، کوشش نخستین در نوع خودش است؛ چه، در کتاب‌های صرف و نحو قدیم یا جدید این احکام به‌صورت نظری عرضه شده و اصول و صورت‌های صحیحش در قواعد علمی به‌طور پراکنده آمده است، ولی اینکه در یک کلمه یا چند کلمه در یک متن، همه این قواعد تطبیق داده شود، نیامده است. بنابراین، کتاب حاضر راه جدیدی باز می‌کند که پیمودنش آسان نیست. نویسنده از نظر روشی، به‌صورت غالب از صورت قیاسی استفاده می‌کند که مقتضی بیان و
فصاحت و وضوح است و از بیان اختلافات قبیله‌ای و فردی و مذهبی در مورد وجوه اعراب و ادوات و تحلیل صرفی خودداری می‌کند. همچنین از آنجا که احکام اماله بسیار مفصل و گوناگون است، نویسنده در آن موارد بر اصولی که به ذهن نزدیک‌تر و علت و تفسیرش روشن‌تر است، اکتفا کرده است.
نویسنده در پاورقی‌های کتاب، در آغاز هر قطعه که از هر شاعری نقل کرده، معنای لغات مشکل را آورده و مآخذ اشعار مورد نظر را نیز بیان کرده است
و در مواردی توضیحی در مورد برخی شخصیت‌های ادبی و تاریخی برای رفع اشتباه بیان کرده است.
از جمله اشعار جالبی که نویسنده نقل کرده این است که لیلی الأخیلیه در رثای
توبة بن حمیر بعد از کشته شدنش چنین سرود:
لعمرک ما بالموت عارٌ علی الفتی إذا لم تصبه فی الحیاة المعایرُ
و کلّ شباب أو جدیدٍ إلی بلی و کلّ امرئ یوماً إلی الله صائر
«به جان تو قسم که هیچ ننگی بر جوان نیست اگر بمیرد در صورتی که در زندگی‌اش گرفتار عار نشده باشد و هر جوانی یا جدیدی به‌سوی بلا، روان است و هر
انسانی روزی به‌سوی خدا خواهد رفت».
نویسنده در تجزیه و تحلیل‌های صرفی و نحوی خودش، گاه‌گاهی استدلال‌های ادبی مختصری نیز مطرح کرده است.
نویسنده در مورد ۲۲ که آخرین مطلب کتاب است، اشعاری از دعبل خزاعی، شاعر مشهور شیعی در مدح
اهل بیت عصمت علیهم‌السلام - آورده و بعد به توضیح صرفی و نحوی آن پرداخته است. این اشعار با این بیت شروع می‌شود:
قفا نسأل الدار التی خفّ أهلها متی عهدها بالصوم و الصلوات؟
«بگذار از خانه‌ای که اهلش رحلت کرده‌اند، از پیوندشان با
نماز و
روزه بپرسیم».
در پایان کتاب، افزون بر فهرست مطالب، فهرست مسائل اعرابی، ادوات و صرف نیز بر اساس حروف الفباء تنظیم شده است.
در این بین، «فهرست مسائل اعرابی» که همان فهرست اصطلاحات
علم نحو (نمایه نحوی) است، از بقیه موارد، مفیدتر است و همچنین صورت صحیح برخی از اشتباهات چاپی این کتاب نیز در چند صفحه جمع و
ذکر شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
